Ενας θησαυρός «ξηλώθηκε» λόγω γούστου. Αγιογραφίες του Κ. Παρθένη

Μπορεί τα έργα του Κωνσταντίνου Παρθένη να είναι περιζήτητα και να πωλούνται χρυσάφι στις διεθνείς δηµοπρασίες, οι Φαληριώτες όµως στις αρχές του αιώνα δεν τα είδαν µε καλό µάτι. Αποτέλεσµα; Δώδεκα έργα του αποµακρύνθηκαν από τον ναό του Αγίου Αλεξάνδρου στο Παλαιό Φάληρο πριν περάσει µήνας, ενώ άλλα επτά περνούν απαρατήρητα πάνω από µια βοηθητική πόρτα
Μπορεί να είναι η µοναδική εκκλησία στην Αθήνα που κρύβει τέτοιο θησαυρό: δεκατρία έργα του ανανεωτή της ελληνικής εικαστικής γλώσσας Κωνσταντίνου Παρθένη. Οι πιστοί όµως του Παλαιού Φαλήρου δεν φαίνεται πως είχαν την ίδια άποψη. Και σήµερα µπορεί να αγνοούν την αξία των φορητών εικόνων που βρίσκονται στη γειτονιά τους, επί της οδού Αγίου Αλεξάνδρου 14 και Αλκυόνης, οι πρώτοι όµως που τα αντίκρυσαν όχι απλώς αντέδρασαν και τα απέρριψαν, αλλά πίεσαν ώστε ακόµη δώδεκα να «εξαφανιστούν» από την εκκλησία!

Δύο στρατιωτικοί άγιοι, ο Αγιος Δηµήτριος και ο Αγιος Γεώργιος, µε εµβληµατικά άλογα και θριαµβευτικό ύφος που απέπνεαν µάλλον πατριωτικό παρά θρησκευτικό πνεύµα, ήταν από τα πρώτα έργα που προκάλεσαν αντιδράσεις.

«Τα άλογα είχαν ενοχλήσει», λέει ο Νίκος Ζίας, οµότιµος καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήµιο Αθηνών και µέλος της επιτροπής για την επανατοποθέτηση των έργων από τον παλαιό στον νέο ναό. «Φάνηκαν υπερβολικά και έλεγαν πως εδώ φαίνεται το άλογο και όχι ο άγιος». Αντίδραση όµως υπήρξε και για την εικόνα της Αγίας Βαρβάρας, επειδή «τους φάνηκε προκλητική η διαγραφή του ποδιού της».

Τόσο αυτές οι τρεις εικόνες όσο και οι µορφές της Αγίας Καλλιόπης, της Αγίας Φιλοθέης και του Αγίου Παντελεήµονος παραµένουν ακόµη και σήµερα στον ναό πάνω από τη δεξιά βοηθητική πόρτα µακριά από τα κεριά και πλαισιώνουν την εντυπωσιακή Παναγία Μυρτιδιώτισσα – έργο εµβληµατικό που έχει καθαρά δοξαστικό χαρακτήρα, καθώς πρώτη φορά ο Ιησούς απεικονίζεται να κρατά τον σταυρό - σύµβολο της ελληνικής σηµαίας στο χέρι του. Αυτό το έργο έγινε από τον καλλιτέχνη για να εκφράσει το πνεύµα της βενιζελικής ιδεολογίας.

Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος (πάνω), ο προφήτης Δαβίδ (µέση) και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης (κάτω) όπως τους φιλοτέχνησε ο Κ.Παρθένης 

Δεν είχε όµως την ίδια τύχη και το Δωδεκάορτο που φιλοτέχνησε ο Κωνσταντίνος Παρθένης πάνω από το τέµπλο και το οποίο δεν έµεινε στον ναό ούτε µήνα. «Ο κόσµος αντιδρά για το Δωδεκάορτο, αν και στην πραγµατικότητα τα έργα αυτά δεν ήταν προσκυνητά καθώς ήταν σε µεγάλο ύψος, πάνω από το ύψος του ανθρώπου, περίπου στα 2,5 µ. - 3 µ. Τα έργα έµειναν στον ναό για µικρό διάστηµα, λιγότερο από µήνα. Τότε ένας επίτροπος (οικονοµικής ισχύος) – αυτά όλα από διηγήσεις – είπε: Θα τις πάρω εγώ αυτές τις εικόνες και θα σας φέρω άλλες. Τις πήρε, πράγµατι, και έφερε µια ζωγραφική που δεν ήταν πολύ άσχηµη. Είχε αρκετό γαλάζιο φόντο. Το κοινό τότε ευχαριστήθηκε!», µαρτυρεί ο Νίκος Ζίας. Οι δώδεκα εικόνες υπογεγραµµένες από τον ζωγράφο, παρά το γεγονός ότι δεν υπέγραφε τα εκκλησιαστικά έργα του, σήµερα βρίσκονται απρόσιτες για το κοινό στο υπόγειο της Εθνικής Πινακοθήκης.

Για ποιο λόγο όµως όλα αυτά τα έργα του Κωνσταντίνου Παρθένη είναι σηµαντικά; «Για τρεις βασικούς λόγους», εξηγεί ο Γιώργος Μυλωνάς στην εργασία του «Ο ιερός ναός Αγίου Αλεξάνδρου Παλαιού Φαλήρου και η ιδιοπροσωπία του Νέου Ελληνισµού στη λατρευτική εικόνα του Παρθένη», που εκδόθηκε από το Πολιτιστικό Κέντρο Αµπελος (εκτός εµπορίου). «Πρώτον, διότι ζωγραφίζει βυζαντινά µε το βλέµµα στην αρχαιότητα. Δεύτερον, µεταγράφει εικαστικά τον προσωπικό του µεταφυσικό στοχασµό χωρίς να νοιάζεται για την εικονογραφική παράδοση. Επηρεάζει έτσι την εξέλιξη της νεώτερης εκκλησιαστικής τέχνης χωρίς όµως να βρίσκει µιµητές. Και τρίτον, διότι αντιµετωπίζει τη βυζαντινή τέχνη µε κριτήρια ιστορικά - ιδεολογικά. Δεν είναι τυχαίο πως την ίδια περίοδο δίνει σχέδια της νεοελληνικής εποποιίας: τη Νίκη, το τρίπτυχον της Αγίας Σοφίας, τον Αιώνα του Περικλή - Αιώνα του Βενιζέλου», καταλήγει.

• Στο απόγειο της καριέρας του

Ο παλιός ξύλινος ναός στο Φάληρο θεµελιώθηκε από τον τότε Μητροπολίτη Αθηνών Θεόκλητο το 1916 και τον θεµέλιο λίθο κατέθεσε ο πρίγκιπας και µετέπειτα βασιλιάς Αλέξανδρος. Ο ναός δεν αφιερώθηκε στον Αγιο Αλέξανδρο προς τιµήν του πρίγκιπα – του πλέον φιλοβενιζελικού βασιλιά την ταραγµένη εκείνη περίοδο – αλλά προς τιµήν του διπλωµάτη και πολιτικού Αλεξάνδρου Κοντοσταύλου, του οποίου η κόρη Αγγελική δώρισε το οικόπεδο στη µνήµη του. Η πρόσοψη βρισκόταν επί της οδού Αγίου Αλεξάνδρου. Το 1918 ο Αστικός Σύνδεσµος Παλαιού Φαλήρου µε εξέχοντα µέλη, όπως ο στενός συνεργάτης του Ελευθέριου Βενιζέλου και µετέπειτα πρωθυπουργός Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, οι Μαρίνος Γερουλάνος, Δηµήτρης Μαρινόπουλος, Κάρολος Φιξ – και όχι το εκκλησιαστικό συµβούλιο – αναθέτει στον Κωνσταντίνο Παρθένη την εικονογράφησή του, σε µια εποχή κατά την οποία ο καλλιτέχνης βρίσκεται στο απόγειο της καριέρας του, µόλις έναν χρόνο πριν από τη µοναδική αναδροµική του στο Ζάππειο.

Το 1956 τέθηκε ο θεµέλιος λίθος του ναού, όπως τον ξέρουµε σήµερα, από τους αρχιτέκτονες Εθελ και Φαίδωνα Κυδωνιάτη. Τον ζωγραφικό διάκοσµο επιµελήθηκε ο Γιάννης Καρούσος, αγιογράφος µε µεγάλο έργο και εµπειρία σε µνηµειακούς ναούς, όπως ο Αγιος Παντελεήµων Αχαρνών, ο οποίος δεν έλαβε υπόψη του το εικονογραφικό πρόγραµµα του Παρθένη, σύµφωνα µε τον καθηγητή Νίκο Ζία. «Τα πάντα έχουν ισοπεδωθεί κάτω από µια σειρά εναλλασσόµενων µορφών και παραστάσεων, δηµιουργώντας στον επισκέπτη - πιστό ένα οπτικό αίσθηµα ανάλογο µε εκείνο που δοκιµάζουµε από τη συνεχιζόµενη ριπή ενός όπλου» αναφέρει χαρακτηριστικά ο ερευνητής Γιώργος Μυλωνάς. Οι αγιογραφίες του τέµπλου έχουν φιλοτεχνηθεί από τον ζωγράφο Γεωργαντά ενώ στην κόγχη του Ιερού έχουµε την Πλατυτέρα των Ουρανών, έργο του Ηλία Φέρτη, µαθητή του Παρθένη.

• Εκκλησίες που έχουν αγιογραφηθεί από τον Κ. Παρθένη

Αγιος Γεώργιος στη Βιέννη Εισόδια Θεοτόκου στη Χωριστή Δράµας Αγιος Γεώργιος στον Πόρο Αγιος Γεώργιος στο Κάιρο 

• Μ.Α., ΤΑ ΝΕΑ: Τρίτη 12 Οκτωβρίου 2010