Η μνήμη ξεγελάει, οι φωτογραφίες όχι

ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΟΖΕΦ ΚΟΥΝΤΕΛΚΑ ΣΤΟ ΜΠΕΝΑΚΗ (18/9 - 23/11)

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

Ένας διαδηλωτής ανεμίζει την τσεχοσλοβάκικη σημαία πάνω σε ένα πυρπολημένο ρωσικό τανκ στους δρόμους της Πράγας.

Μια ομάδα κατοίκων κοιτάνε αποσβολωμένοι την εισβολή του μηχανοκίνητου σοβιετικού στρατού στα καλντερίμια της πόλης.

Το ρολόι στο χέρι ενός Τσέχου με φόντο τις έρημες λεωφόρους. Είναι η πρώτη εικόνα πριν από την εισβολή.

Ενας Τσέχος πάνω στο πυρπολημένο τανκ του Σοβιετικού στρατού τον Αύγουστο του '68

«Σαράντα χρόνια έχουν περάσει και δεν θυμάμαι πολλά πια από εκείνες τις στιγμές», διηγείται ο εβδομηντάχρονος, σήμερα, Τσέχος φωτογράφος Γιόζεφ Κουντέλκα. «Η μνήμη ξεγελάει, οι φωτογραφίες, όμως, όχι». Και αυτές οι περίπου διακόσιες πενήντα μαυρόασπρες φωτογραφίες του άγνωστου τότε Κουντέλκα, που απεικόνιζαν τις οδομαχίες μεταξύ Τσέχων πολιτών και σοβιετικών στρατευμάτων, τις μέρες του Αυγούστου του '68, στην Πράγα, ήταν αυτές που τον έκαναν διάσημο.

Τα ντοκουμέντα από την καταστολή της «Ανοιξης της Πράγας» από τα σοβιετικά στρατεύματα, μαζί με άλλες δουλειές του, όπως τους «Gypsies», φωτογραφίες από τη ζωή των τσιγγάνων στην Ανατολική Ευρώπη ή το «Chaos», όπου συλλαμβάνει με τον φακό του την καταστροφική ανθρώπινη παρέμβαση στην ομορφιά της φύσης, θα παρουσιαστούν στο Μουσείο Μπενάκη, σε μια αναδρομική έκθεση που την επιμελείται ο ίδιος ο Κουντέλκα. Βρίσκεται ήδη στην Αθήνα στήνοντας τα έργα του, ενώ τα εγκαίνια της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν στις 17 Σεπτεμβρίου. Θα διαρκέσει μέχρι 23 Νοεμβρίου.

• Οχι μίσος για τους Ρώσους

«Το σημαντικό τότε ήταν να φωτογραφίσω τα γεγονότα, στα οποία συμμετείχα», λέει απλά για τις θρυλικές φωτογραφίες του που έφτασαν ανώνυμα στη Δύση και δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό των Sunday Times, ως μοναδικά ντοκουμέντα για την επέμβαση των Σοβιετικών στρατευμάτων και την απεγνωσμένη αντίσταση των κατοίκων της Πράγας. Ο νεαρός, τότε, μηχανικός αεροσκαφών δεν είχε ιδέα από φωτορεπορτάζ. «Δεν είχα δει ποτέ μου περιοδικά, όπως το Life ή το Paris Match». Είχε μόνο μια αρχαία φωτογραφική μηχανή Exacta και μερικά φιλμ που τα είχε κόψει, τα είχε περάσει στον ώμο και τα έχωνε στην κάμερα. Με αυτά φωτογράφιζε από τη μια τα τανκ του σοβιετικού στρατού και από την άλλη την εξέγερση του λαού, οπλισμένου με πέτρες και μολότοφ. «Δεν ένιωθα μίσος για τους στρατιώτες», εξηγεί σαράντα χρόνια μετά. «Ηταν κάποιοι νέοι, όπως κι εγώ, παγιδευμένοι στο ίδιο σύστημα. Κανείς μας δεν ήταν ελεύθερος. Ομως αυτοί είχαν τα όπλα...».

Στα εβδομήντα του χρόνια ο Γιόζεφ Κουντέλκα ποζάρει μπροστά στις φημισμένες φωτογραφίες του

Ο Κουντέλκα έφυγε από την Πράγα το 1970 χάρη στο φημισμένο πρακτορείο Magnum, που ζήτησε από το υπουργείο Πολιτισμού της, τότε, Τσεχοσλοβακίας να του επιτρέψει το ταξίδι στη Δύση, ώστε να τον βραβεύσει για τη σειρά «Gypsies». Ηταν φωτογραφίες από τη ζωή των τσιγγάνων στη Σλοβακία και τη Ρουμανία, που τραβούσε ως ερασιτέχνης. Το 1971 ζήτησε πολιτικό άσυλο στη Βρετανία, μπήκε στο Magnum και άρχισε να περιπλανιέται στον κόσμο με τη φωτογραφική μηχανή του, σαν ένας αλλόκοτος νομάδας, να κοιμάται συχνά στο ύπαιθρο. Επαίρεται ότι για «δεκαεπτά χρόνια δεν πλήρωσα νοίκι».

«Φωτογράφιζα πάντα μόνο ό,τι μου άρεσε», εξηγεί. «Ποτέ δεν ανέλαβα μια δουλειά που δεν επιθυμούσα. Δεν δούλεψα ποτέ μου στη διαφήμιση. Ισως είναι λίγο αλαζονικό αλλά πάντα υπερηφανεύομαι ότι κανείς δεν μπορεί να με αγοράσει. Ποτέ δεν θυσίασα την ελευθερία μου ως φωτογράφος». Και ποτέ δεν κατέγραψε ξανά αντίστοιχες σκηνές με την εξέγερση της Πράγας, επειδή «δεν με ενδιαφέρει να απεικονίζω τη βία».

Γιος ράφτη, γεννημένος σε ένα μικρό χωριό, την Μπισκοβίτσα της Μοραβίας, ο Κουντέλκα αγαπούσε τη φωτογραφία και τη φολκ μουσική. «Στο χωριό μου», διηγείται, «μάζευα καθημερινά άγριες φράουλες από το δάσος και τις πουλούσα στον ζαχαροπλάστη του χωριού, ώστε να αγοράσω μια φωτογραφική μηχανή». Πηγαίνοντας στην Πράγα για να σπουδάσει μηχανικός αεροσκαφών, μπήκε στη φοιτητική ομάδα φωτογραφίας. Οι πρώτες του δουλειές ήταν φωτογραφίες από θεατρικές παραστάσεις για ένα περιοδικό.

• Στα Βαλκάνια για τον Τεό

«Αγαπούσα τα αεροπλάνα όσο και τη φωτογραφία», θυμάται, «αλλά έφτασε ένα σημείο, όπου έπρεπε να επιλέξω. Δεν ήθελα να γίνω αφεντικό ούτε να έχω την ευθύνη για άλλους. Με τη φωτογραφική μηχανή είμαι αφεντικό του εαυτού μου και ο μόνος υπεύθυνος για τη δουλειά μου».

Ο Κουντέλκα ταξίδεψε πολύ και φωτογράφισε ακόμα περισσότερο. Στα φιλμ του αποτύπωσε τους Ιρλανδούς προσκυνητές στο βουνό του Αγίου Πατρίκιου και πλανόδιους μουσικούς στους δρόμους της Ανδαλουσίας, θαλασσινά τοπία γεμάτα λυρισμό και ερειπωμένα κτίρια σε άδειες λεωφόρους. Ενώ βρέθηκε και στα Βαλκάνια το 1994 για να φωτογραφίσει τα γυρίσματα της ταινίας του Θόδωρου Αγγελόπουλου, «Το βλέμμα του Οδυσσέα». Τελευταία του δουλειά είναι το «Chaos», μια σειρά από πανοραμικές φωτογραφίες, ελεγεία για τη φύση που χάνεται, μπροστά στην επέλαση του πολιτισμού.

«Δεν ξέρω τι σημαντικό βλέπουν οι άνθρωποι στις φωτογραφίες μου», καταλήγει ο Κουντέλκα στις συνεντεύξεις του. «Για μένα το σημαντικό είναι να τις τραβάω. Δεν είμαι καν σίγουρος ότι είμαι καλός φωτογράφος. Αλλά δεν προσπαθώ να αποδείξω ότι έχω ταλέντο. Απλώς φωτογραφίζω σχεδόν κάθε μέρα. Ακόμα και όταν είμαι κουρασμένος, ή ξαπλωμένος, παίρνω τη μηχανή και φωτογραφίζω τα πόδια μου. Και δεν με ενδιαφέρουν τα σχόλια των ανθρώπων για τη δουλειά μου. Δεν με ενδιαφέρει να αλλάξω τη γνώμη τους. Ούτε να αλλάξω τους ίδιους. Και φυσικά, δεν με ενδιαφέρει να αλλάξω τον κόσμο».

* Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138. Τηλ.: 210-3453111 *

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 12/09/2008