Συνέντευξη στη Γιωτα Συκκα, Η Καθημερινή, Kυριακή, 26 Oκτωβρίου 2008
Μεγαλόπρεπη, πόλη πλουσίων και ευεργετών, με κτίρια μνημειακών διαστάσεων, οικοδομήματα που δείχνουν τη δύναμη των κατοίκων της στην ελληνιστική περίοδο, η αρχαία Μεσσήνη ήταν τόπος ευλογημένος. Για τον σύγχρονο επισκέπτη που την περπατά χωρίς εμπόδια και την ανακαλύπτει με μεγάλη ευκολία, είναι ένας αρχαιολογικός χώρος–υπόδειγμα. Εκεί, οι ανασκαφές, η συντήρηση και η αναστήλωση γίνονται ταυτόχρονα και αποτελεσματικά. Με σύστημα και συνέπεια εδώ και 22 χρόνια. Oσα ακριβώς την έχει αναλάβει ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης. Σύμφωνα με τους δικούς του υπολογισμούς, αυτές οι δυο δεκαετίες ισοδυναμούν με δυο αιώνες αφού οι εργασίες στη Μεσσήνη δεν σταματούν ποτέ: «Οι παλιότεροι έκαναν ανασκαφές για ένα μήνα, εμείς όλο το χρόνο».
Ασκληπιείο, Θέατρο, Στάδιο σε σχήμα πετάλου με κερκίδες, καθίσματα και θέσεις εξεχόντων, γύρω του Γυμνάσιο, τεράστιο με κίονες που υψώνονται εντυπωσιακά, στοά και παλαίστρα, δύο πύλες (τη Λακωνική και την Αρκαδική), το Μαυσωλείο των Σαιθιδών, το Βουλευτήριο και τα τείχη. Τόσο γερά, που ο Παυσανίας έγραψε πως ήταν δυνατότερα από εκείνα του Βυζαντίου και της Ρόδου.
Το «θαύμα» της Μεσσήνης –από τις μεγαλύτερες πόλεις στην αρχαιότητα– απλώνεται ανάμεσα σε ελιές κι αμπέλια. «Μια πόλη κι όχι ένα φημισμένο ιερό, που μπορεί να την περπατήσει κανείς και να δει τη μορφή που είχε στην αρχαιότητα με τα δημόσια κτίρια να υψώνονται μπροστά του», εξηγεί στην «Κ» ο Π. Θέμελης. Διευθυντής των ανασκαφών από το 1986 που του έδωσε η Αρχαιολογική Εταιρεία τον χώρο, συνεχίζει αδιάκοπα το έργο των προκατόχων του: Σοφούλη, Οικονόμου και Ορλάνδου. Σκοπός του από την πρώτη στιγμή, ήταν να εντάξει τη Μεσσήνη στα μεγάλα έργα μαζί με χώρους όπως Δήλος, Ολυμπία, Βεργίνα, Δίον, Μυστράς. Kαι αντίθετα με άλλους συναδέλφους του, εκείνος είναι υπέρ της σύγχρονης άποψης, που θέλει τα μνημεία να χρησιμοποιούνται.
Στα βήματα του Παυσανία
Με οδηγό τα γραπτά του Παυσανία που «ήταν βοηθός μας σε κάθε βήμα», όπως ομολογεί, αποκάλυψε όλα τα μνημεία που περιγράφει για τη Μεσσήνη. Μια επιτυχία αυτής της διαδρομής που αρχίζει από βορρά προς νότο είναι το πλήθος των επιγραφών (όταν κατεδάφισαν τους μαντρότοιχους) που προέκυψαν αλλά και τα μεγάλα οικοδομήματα. «Η Αγορά είναι 200 x 200 μ. και έχει έκταση 40 στρέμματα. Το Στάδιο είναι επίσης τεράστιο, το θέατρο το ίδιο. Εχουμε οριοθετήσει όλο το κέντρο της πόλης. Το επόμενο βήμα μας είναι να αποκαλύψουμε και μερικά σπίτια».
Δεν ήταν τυχαία περιοχή. Το ιπποδάμειο σύστημα που διέθετε (πηγάζει από το ιδεώδες της δημοκρατίας όπου όλοι οι πολίτες έχουν ισομεγέθη οικόπεδα), αποκαλύπτει την οργάνωση της κοινωνίας, τις κοινωνικές τάξεις και τις δημοκρατικές της αντιλήψεις. Η πόλη, πλούσια και γεωργική, ιδρύθηκε από τον Επαμεινώνδα το 369 π.Χ. «Δεν εξελίχτηκε φυσιοκρατικά από έναν πυρήνα προϊστορικό, γεωμετρικό, αρχαϊκό, κλασικό, για να πάει στον ελληνιστικό. Αυτή η πόλη ιδρύθηκε ξαφνικά μεγαλειώδης τον 4ο αι.π.Χ., ενώ η Αθήνα, το Αργος, η Κόρινθος, δηλαδή οι παλιές πόλεις, βλέπουμε ότι είναι ακόμη ανώμαλες. Η Μεσσήνη διέθετε το ιπποδάμειο σύστημα, είχε προχωρημένες τεχνικές, δάση, ξυλεία, σιτηρά. Οι μεγάλες οικογένειες, που δεν ήταν περισσότερες από 10–15 (όπως αποκαλύπτουν οι κατάλογοι εφήβων που βρέθηκαν), έκαναν κουμάντο. Αυτοί ήταν οι ευεργέτες της πόλης ενώ οι άλλοι δούλευαν στα χωράφια.
Στις αναστηλωτικές εργασίες σκοντάφτουν συνέχεια στους καταλόγους εφήβων. Τα ονόματά τους δεν τα έγραφαν σε ξεχωριστές στήλες αλλά πάνω στις κολόνες των Γυμνασίων. Κυρίως στις παραστάδες των θυρών, στην παλαίστρα. Ετσι μαθαίνουμε για τους νέους της εποχής. «Eχουμε πάρα πολλούς καταλόγους εφήβων και των πέντε φυλών που υπήρχαν. Τα μεγάλα δηλαδή τζάκια. Κάθε φυλή είχε την περιοχή της, με βοσκές και καλλιέργειες». Κι όταν του ζητάμε μια αντιστοιχία, κάνει σύγκριση με τις μεγάλες οικογένειες των Σαρακατσαναίων.
Στη Μεσσήνη δεν σκάβουν για να σκάψουν. «Η ανασκαφή γίνεται μέσω της αναστήλωσης. Πρέπει να ελευθερώνεις από τα χώματα ένα μνημείο για να δεις τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία», υπογραμμίζει ο Π. Θέμελης. «Εμείς σκάβουμε για να αναστηλώσουμε».
Από τα τελευταία ευρήματα ήταν και ο ναός της βασίλισσας Μεσσήνης, στην Αγορά. Από αυτήν, την πρώτη προδωρική βασίλισσα που θεοποιήθηκε, πήρε το όνομά της η πόλη. Ο Παυσανίας, βέβαια, τους μπέρδεψε λίγο, διότι δεν τον ανέφερε σε αυτή τη θέση. Oμως η ανασκαφική ομάδα βρήκε την άκρη. «Οπου να ’ναι, θα βάλουμε τα μέλη του στη θέση τους».
Νότια απ’ αυτόν, βρέθηκε το θησαυροφυλάκιο της πόλης. Aδειο αφού είχε συληθεί από την αρχαιότητα, αλλά με ογκώδες καπάκι να το βαραίνει. Εντυπωσιακός και ο υπόγειος θάλαμος με επιγραφές δικαστών που εκδίκασαν υποθέσεις σε άλλες χώρες και τιμήθηκαν γι’ αυτόν το σκοπό, όπως το παραλληλόγραμμο που έκρυβε τάφους προσωπικοτήτων στο δάπεδό του. Βρέθηκε νότια από την παλαίστρα και οι τάφοι δεν ανοίχτηκαν ακόμη αφού προέχει η αναστήλωση ενός τοίχου που κρατάει τη νότια πλευρά της παλαίστρας. «Τον έχουμε πάντως διαμορφώσει φυτεύοντας μια αγριάδα. Αυτό τονίζει τα περιγράμματα. Eχω αυτή την αδυναμία. Δεν μπορώ να βλέπω σκόρπιες πέτρες, σωρούς από κοτρόνες. Θέλω να είναι καθαρά τα περιγράμματα των μνημείων, ώστε να είναι και αναγνώσιμα. Αυτή είναι και η διαφορά της Μεσσήνης».
Τα ιερά στην πλαγιά της Ιθώμης
Υπάρχουν όμως και δύο ναοί πάνω στην πλαγιά της Ιθώμης. Ο ένας είναι της Αρτέμιδας Λιμνάτιδος (επειδή έχει πολλά νερά εκεί πάνω). Ο άλλος ίσως είναι ιερό της θεάς της γέννας, της Ειλείθυιας, που βοήθησε τον Δία να κρυφτεί όταν ήταν παιδί.
Στο νότιο μέρος του Σταδίου ένα τεράστιο μνημείο, μοιάζει με το μαυσωλείο της Αλικαρνασσού. Ανήκε στις μεγαλύτερες οικογένειες της αρχαίας Μεσσήνης, γνωστής από επιγραφές για την οποία γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες σχεδόν για πέντε γενιές. Το αρχιτεκτόνημα έχει τον διάκοσμό του και τις επιγραφές στα βάθρα των αγαλμάτων.
Οι 750 επιγραφές και τα ψηφίσματα που ήρθαν στο φως αποκαλύπτουν τα πάντα. Οπως, βέβαια, και τα 16.000 καταγεγραμμένα αντικείμενα που ασφυκτιούν στις τρεις αποθήκες. Το μικρό μουσείο είναι άλλης εποχής και δεν επαρκεί, ενώ το καινούργιο (έχει χωροθετηθεί και εκκρεμεί ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός) είναι σίγουρο πως θα στεγάσει και όλες τις μελλοντικές εκπλήξεις. Υλικό από τους τέσσερις ναούς που περιμένει ο ανασκαφέας να αποκαλύψει στην Αγορά. Τους αναφέρει άλλωστε ο Παυσανίας.
«Αν αφήσεις τα μνημεία χωρίς χρήση καταρρέουν»
- Κύριε Θέμελη, όλη αυτή η περιοχή δεν θα μπορούσε να γίνει ένα ανοιχτό, εναλλακτικό μουσείο με τη συμμετοχή του κοινού, μια που γίνεται τόσος λόγος για τους τρόπους που πρέπει να το προσελκύσουμε;
— O χώρος της αρχαίας Μεσσήνης έχει γίνει ένα πάρκο όπου μπορεί κανείς να περπατήσει και να ζήσει την εμπειρία της αρχαίας πόλης. Θα ήταν ωραίο όταν προχωρήσουμε την αναστήλωση, να στήσουμε και ορισμένα από τα γλυπτά, στις διαδρομές. Είχα προτείνει να στεγάσουμε μέρος της στοάς του Γυμνασίου για να παρουσιαστεί έκθεση με αρχιτεκτονικά μέλη, επιγραφές κ.λπ. Είμαι υπέρ της χρήσης των μνημείων. Θέλω να γίνονται συναυλίες εγχόρδων στο μικρό Εκκλησιαστήριο, να παρουσιάζονται στο Στάδιο θεάματα που σχετίζονται με το Ελληνικό Φεστιβάλ, να γίνουμε ένα είδος παραρτήματος του Φεστιβάλ Χορού της Καλαμάτας. Η χρήση διατηρεί τα μνημεία. Αν τα αφήσεις καταρρέουν και οι κάτοικοι γίνονται αδιάφοροι. Θα μπορούσαμε να κάνουμε του χρόνου στο Στάδιο μια έκθεση μοντέρνας γλυπτικής. Μοντέρνα τέχνη σ’ έναν κλασικό χώρο. Γιατί όχι;
- Τι φοβάστε για τα μνημεία;
— Οτι όπου να ’ναι τελειώνουν τα κοινοτικά πακέτα. Πρέπει να προβληματιστούμε τι θα συμβεί με τη λήξη του Γ΄ ΚΠΣ. Oσα αποκαταστήσαμε με αυτό θα πέσουν. Επειδή δεν έχουμε τη δυνατότητα μιας συνέχειας. Αυτό είναι το πρόβλημα στην Ελλάδα. Στη Μεσσήνη, βέβαια, τα έργα έχουν δυνατότητα να συνεχιστούν ακόμη. Βοηθούν και οι ιδιώτες. Πηγαίνετε όμως αλλού να δείτε πώς ρημάζουν.
Διάσωση των μνημείων
- Είστε μέλος του Δ.Σ. του νεοσύστατου «ΔΙΑΖΩΜΑΤΟΣ». Πώς αισθάνεστε που συμμετέχετε σ’ ένα φορέα ο οποίος εν μέρει υποκαθιστά κάποιες λειτουργίες του υπουργείου Πολιτισμού;
— Είναι σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που θέλει να μαζέψει χρήματα ώστε να τα διαθέσει για την αναστήλωση, στερέωση, αποκατάσταση και ανασκαφή αν χρειάζεται, των αρχαίων θεατρικών χώρων. Δεν έρχεται να υποκαταστήσει το ΥΠΠΟ, παρότι υπάρχει αυτή η αντίληψη. Γι’ αυτό θέλουμε μέλη τους ίδιους του εφόρους αρχαιοτήτων. Eχουν ανοιχτεί 70 λογαριασμοί σε τράπεζες ανά νομό όπου υπάρχουν θέατρα και στάδια. Τα χρήματα που βρίσκουμε προσφέρονται στο ΥΠΠΟ. Για την αναστήλωση, άλλωστε, γίνεται επίβλεψη από το ΥΠΠΟ. Αλλωστε και η Μεσσήνη έλαβε αυτή τη μορφή με τα λεφτά των ιδιωτών. Τα κοινοτικά χρήματα, και της πολιτείας γενικότερα, δεν επαρκούν για τόση εργασία. Στην ουσία το ΔΙΑΖΩΜΑ είναι μια κίνηση πολιτών, ανεξαρτήτως ιδεολογιών, στην απαξίωση του κράτους χρόνια τώρα.
- Σε ποιες κινήσεις νομίζετε πως πρέπει να προχωρήσει το ΥΠΠΟ ώστε να ξαναβρεί τον εαυτό του; Γιατί η αλήθεια είναι πως δεν είναι καλή η έξωθεν μαρτυρία του: χάσαμε το Δ΄ ΚΠΣ, τα χρήματα δεν επαρκούν, παντού προβλήματα.
— Η πολιτική των κυβερνώντων κομμάτων είναι το αγκάθι. Ο πολιτισμός είναι ο μόνος τομέας που θα μπορούσαν να επενδύσουν και να εισπράξουν. Πιστεύω πως η δημιουργία ενός υπουργείου Πολιτισμού και Περιβάλλοντος μαζί θα λύσει πολλά. Πρέπει να οργανωθεί η Υπηρεσία. Οι Διευθύνσεις να εκτελούν επιτελικό έργο. Δεν μπορεί μια Διεύθυνση Αναστηλώσεων να εκτελεί έργα μόνο ως επικουρικό όργανο ελέγχου και προωθήσεως των προτάσεων. Οι τοπικές εφορείες έχουν ανάγκη στελέχωσης από τεχνικό προσωπικό. Σήμερα, ζουν ένα δράμα. Δεν μπορούν να αγοράσουν ούτε τα στοιχειώδη. Να πληρώσουν το ρεύμα και το νερό. Πρέπει να είναι κανείς εκτός πραγματικότητας για να μη βλέπει τι συμβαίνει στον πολιτισμό. Ξέρετε ότι το Γ΄ ΚΠΣ ακόμη δεν έχει απορροφηθεί; Σ’ εμένα χρωστάνε ακόμη ένα μεγάλο ποσό του 2008. Πώς θα παραδώσω τον Δεκέμβριο όταν δεν έχουμε πάρει ακόμη τα χρήματα.
«Να, η νέα Εφεσος»
- Τι είναι για σας η αρχαία Μεσσήνη; Η αποκάλυψή της ποιες ψηφίδες του παγκόσμιου πολιτιστικού χάρτη συμπληρώνει;
— Eίναι ένα έργο ζωής. Η Μεσσήνη δίνει έναν άλλο χαρακτήρα στην έννοια της αρχαίας πόλης που ξέραμε μέχρι σήμερα. Μιας πόλης κάπως περιθωριακής που μπορεί να αντιπαρατεθεί με τις μεγάλες πόλεις της Μικράς Ασίας όπως την Πέργαμο. Οσοι έρχονται λένε: «Να, η νέα Εφεσος».
No comments:
Post a Comment