Andrea Mantegna (Isola di Carturo, vers 1431 - Mantoue, 1506)
La Vierge et l’enfant entre saint Jérôme et saint Ludovic de Toulouse
Πίνακες, γλυπτά και σχέδια του δραματικότερου από τους ζωγράφους του ιταλικού Quattrocento εκτίθενται στο Λούβρο Της Βανεσσας Θεοδωροπουλου, Η Καθημερινή, 21/12/2008
Στο «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο», ο Μαρσέλ Προυστ, θαυμαστής της τέχνης του Αντρέα Μαντένια [Andrea Mantegna, 1431–1506], μνημονεύει έναν από τους «απέραντους ουρανούς, γεμάτους επικείμενες απειλές και δράματα» του μεγάλου επικού ζωγράφου της Αναγέννησης. Γεννημένος στη βόρεια Ιταλία, στην περιφέρεια της Πάδοβας, σύγχρονος του Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα, του Μπελίνι και του Μποτιτσέλι, ο Αντρέα Μαντένια ξεχωρίζει στην ιστορία της τέχνης ως ο δραματικότερος των ζωγράφων του ιταλικού Quattrocento (15ου αι.). Μετρ της οπτικής πλάνης (trompe l'œil) και συγχρόνως αυστηρά ρεαλιστής, κατάφερε, μέσα κι από την υποστήριξη της μαντοβάνικης οικογένειας των Γκονζάγκων, στην αυλή της οποίας υπηρέτησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, να επιβληθεί ως ένας από τους επιφανέστερους ζωγράφους της εποχής του. Χάρη στην ιδιαίτερα σημαντική αναδρομική έκθεση που παρουσιάζεται αυτή την εποχή στο Μουσείο του Λούβρου [Musée du Louvre], ένα μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής παραγωγής του Μαντένια, από πίνακες, γλυπτά και σχέδια μέχρι χαρακτικά και χειρόγραφα, προερχόμενα από μουσεία και συλλογές όλου του κόσμου, αλλά και πολλά έργα συγχρόνων του ή «συνεχιστών» του, μάς δίνουν τη δυνατότητα να γνωρίσουμε από κοντά την «αυστηρή», αρχαΐζουσα τέχνη αυτής της ισχυρής και περίπλοκης προσωπικότητας.
Επιρροές και απόηχος
Για λόγους διδακτικούς και προσβασιμότητας στο ευρύ κοινό, η έκθεση εκτυλίσσεται κατά κύριο λόγο χρονολογικά. Οι δύο επιμελητές, Dominique Thiébaut, επικεφαλής του τμήματος Ζωγραφικής του Λούβρου, και Giovanni Agosti, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Μιλάνου, δηλώνουν ότι εκείνο που τους ενδιέφερε ήταν να ανασυστήσουν την εξέλιξη της καριέρας του καλλιτέχνη, αναδεικνύοντας τις επιρροές που δέχτηκε αλλά και τον γονιμοποιημένο απόηχο του έργου του στην επόμενη γενιά, εκείνη της «μοντέρνας μανιέρας».
Andrea Mantegna (Isola di Carturo, vers 1431 - Mantoue, 1506)
Les Porteurs de vases
Toile (Tempera à la colle de peau ou détrempe sur twill ); H. : 2,66 m ; L. : 2,78 m
Londres, Royal Collection, Hampton court, inv. 403961
© The Royal Collection, © 2008, Her Majesty Queen Elizabeth II
Με εξαίρεση την ιστορική έκθεση του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης και της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου (1992), εξαιρετικά σπάνια το έργο του Μαντένια συγκεντρώνεται σε ένα μουσείο. Οι λόγοι είναι κατ’ αρχήν πρακτικής φύσεως. Ο Μαντένια, όπως και οι περισσότεροι ζωγράφοι της Αναγέννησης, μεγαλούργησε κατ’ εξοχήν χάρη σε αναθέσεις της εκκλησίας και του παλατιού, τα μεγαλύτερα αριστουργήματά του διακοσμούν συνεπώς τοίχους εκκλησιών και αριστοκρατικών κατοικιών, ως επί το πλείστον της Πάδοβας, της Βερόνας και της Μάντοβας.
Τα απομεινάρια των τοιχογραφιών τoυ παρεκκλησιού Οβετάρι στη βομβαρδισμένη εκκλησία των Eremitani στην Πάδοβα, το τρίπτυχο του San Zeno στη Βερόνα ή ακόμα οι αριστουργηματικές τοιχογραφίες που διακοσμούν τη φημισμένη Κάμερα των Συζύγων του Palazzo Ducale στη Μάντοβα, ήταν βέβαια αδύνατο να μετακινηθούν. Η δε Πινακοθήκη Μπρέρα του Μιλάνου αρνήθηκε για προφανείς λόγους να δανείσει τον πολύτιμο «Νεκρό Χριστό». Το πλεονέκτημα του Λούβρου είναι ότι διαθέτει, χάρη στην καλλιτεχνική ευαισθησία μερικών καρδιναλίων και αυτοκρατόρων, και τις ακόλουθες κατασχέσεις των μπολσεβίκων, μία από τις σημαντικότερες συλλογές έργων του Ιταλού ζωγράφου στον κόσμο.
Έμπνευση ο Ντονατέλο
Η καλλιτεχνική ενηλικίωση του Μαντένια, ο οποίος μπαίνει παιδί στο ατελιέ του Φραντσέσκο Σκουαρτσιόνε (1442–1448), οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην άφιξη στην Πάδοβα, το 1443, του μεγάλου Φλωρεντινού γλύπτη Ντονατέλο. Ο νεαρός Μαντένια εμπνέεται από τον ουμανισμό και το ταλέντο του πρωτοπόρου Φλωρεντινού: Η στροφή προς την αρχαιότητα, η επαναφορά μυθολογικών θεμάτων σε μια εικονοποιία που παλεύει ακόμα να απελευθερωθεί από τον γοτθικό κανόνα, και φυσικά οι νέες αναπαραστατικές μέθοδοι των Φλωρεντινών, ανοίγουν μπροστά του έναν νέο δημιουργικό ορίζοντα. Το 1448, η ιδιαίτερα τιμητική ανάθεση της διακόσμησης του παρεκκλησιού Οβετάρι –μια παραγγελία που αναλαμβάνει μαζί με άλλους τρεις καλλιτέχνες από τον κύκλο του Ντονατέλο– είναι μια μοναδική ευκαιρία για τον νεαρό ζωγράφο να αναδείξει το ταλέντο του και να ξεχωρίσει.
Andrea Mantegna (Isola di Carturo, vers 1431 - Mantoue, 1506)
Le Christ
Toile; H. : 55 cm ; L. : 43 cm
Correggio, Museo il Correggio, inv. A/001
© Ministero per i beni e le attività Culturali / SPSAE, Modène
Ακολουθώντας και εξελίσσοντας τους πλαστικούς πειραματισμούς του Μαζάτσιο και του Ντονατέλο, ο Μαντένια χρησιμοποιεί την προοπτική όχι τόσο για να εντυπωσιάσει το κοινό του, όσο για να στήσει, για να σκηνογραφήσει θα λέγαμε, όσο το δυνατόν πιο αληθοφανείς αναπαραστάσεις. Οι «αγαλμάτινες» φιγούρες του μοιάζουν με τρισδιάστατες μορφές εν κινήσει, ενώ οι ενδυμασίες και τα ντεκόρ μιμούνται σχεδόν πιστά το κλίμα της κλασικής εποχής.
Andrea Mantegna (Isola di Carturo, vers 1431 - Mantoue, 1506)
Saint Marc
Toile; H. : 82 cm ; L. : 63,7 cm
Francfort, Städelsches Kunstinstitut, inv.1046
© Ursula Edelmann / Artothek
Ενα πρώτο μεγάλο μέρος της έκθεσης του Λούβρου είναι αφιερωμένο στα έργα αυτής της ιδιαίτερα γόνιμης περιόδου, όπως «Ο Αγιος Μάρκος», 1447–1448, ή «Η Αγία Ευφημία», 1454. Η εντυπωσιακή εμμονή στη λεπτομερή απόδοση των μορφών και ειδικά των προσώπων (θυμίζουν κινούμενα σχέδια), τα πλούσια διακοσμητικά στοιχεία (γιρλάντες, λουλούδια, καρποί, πολύτιμες πέτρες κ.ά.), η τραχιά απλότητα και η αυστηρή μεγαλοπρέπεια συνθέτουν μια μοναδική πλαστική γλώσσα. Προσέχουμε τις ιδιότυπες υπογραφές του ζωγράφου που απασχόλησαν τον Ντανιέλ Αράς, την ψυχρή, αποστασιοποιημένη τελειότητα της σύνθεσης. Το 1453, ο Μαντένια παντρεύεται την αδερφή ενός άλλου σημαντικού ζωγράφου της εποχής, του Τζιοβάνι Μπελίνι. Η «Αγία Ιουστίνη από την Πάδοβα», 1453–1455, αναπάντεχα φίνα και λεπτεπίλεπτη, φέρει ίσως τα σημάδια του διαλόγου μεταξύ των δύο ζωγράφων.
Το Τρίπτυχο του San Zeno
Ο πρώτος όμως σημαντικός σταθμός της έκθεσης είναι τα έργα που σχετίζονται με το περίφημο Τρίπτυχο του San Zeno, που φιλοτεχνεί ο Μαντένια μεταξύ 1456 και 1459 για το τέμπλο του ομώνυμου μοναστηριού της Βερόνας. Ελλείψει του ίδιου του Τριπτύχου, που παρέμεινε στη θέση του, εκτίθενται δύο αριστουργήματα από τη National Gallery του Λονδίνου (Η Προσευχή στον κήπο του Ελαιώνα, 1453–1454) και το Met της Νέας Υόρκης (Η Λατρεία των βοσκών, 1455–1456), καθώς και τρία ξύλινα πανό με θέμα τα Αγια Πάθη (Η Προσευχή στον κήπο του Ελαιώνα, 1456–1459, Η Σταύρωση, 1456–1459). Η θεατρικότητα των κινήσεων και η ρεαλιστική απόδοση των προσώπων ζωντανεύουν τα γεγονότα, ενώ η αρχιτεκτονική μοιάζει να συνομιλεί επί ίσοις όροις με τη φύση. Οι βοσκοί όπως και οι Απόστολοι είναι ντυμένοι απλά, φτωχικά, τα λαμπερά όμως χρώματα, η ποιότητα του φωτός, τα έντονα περιγράμματα, η τελειομανία του ζωγράφου, αποδίδουν μια ηρωική αξιοπρέπεια σ’ αυτές τις εικόνες.
Το 1460, ο Αντρέα Μαντένια μπαίνει στην υπηρεσία του Μαρκήσιου Λουδοβίκου Γκονζάγα της Μάντοβας, όπου και θα παραμείνει μέχρι το τέλος της ζωής του, με εξαίρεση μια σύντομη διαμονή στη Ρώμη (1488–1490) για τη διακόσμηση του παρεκκλησίου του Πάπα Ιννοκέντιου του 8ου στο Μπελβεντέρε του Βατικανού. Η πρώτη δεκαετία στην αυλή των Γκονζάγων χαρακτηρίζεται από μια σειρά από εντυπωσιακά λαμπερούς πίνακες, τεχνικά άψογους, γεμάτους ποίηση, όπως ο αριστουργηματικός Θάνατος της Παρθένου, 1460–1464, σήμερα στη συλλογή του Πράδο (Μαδρίτη) ή η αρχαιοπρεπής, εξαιρετικά λεπτοδουλεμένη Περιτομή, 1460–1464, η οποία ταξίδεψε με τη σειρά της στο Λούβρο από την Galleria degli Uffici (Φλωρεντία).
Σ’ αυτή την περίοδο ανήκει κι ο πρώτος από τους δύο Αγιους Σεβαστιανούς, δύο ακόμα έργα–σταθμοί στην καριέρα του επιφανούς ζωγράφου, ενώ ο δεύτερος πιθανολογείται ότι αποτελεί παραγγελία του Φρειδερίκου Γκονζάγα για τον γάμο της κόρης του, το 1841, με Γάλλο ευγενή. Αν στον πρώτο επικρατούν για μια ακόμη φορά η δεξιοτεχνία, η εμμονή με τη λεπτομέρεια, η χρήση της προοπτικής και το αρχαΐζον ύφος του Μαντένια (ο οποίος δεν διστάζει να υπογράψει το εν λόγω έργο στα ελληνικά), ο Αγιος Σεβαστιανός του 1478–1480 δεσπόζει ως σύμβολο πίστης. Η ρωμαϊκή κολόνα στην οποία είναι δεμένος ο Μάρτυρας, καθώς και το κλασικότροπο φόντο, είναι σκοτεινά, ενώ από τη μέση και πάνω το σώμα του Αγίου Σεβαστιανού αναπαραστάται ως εκ θαύματος αλώβητο. Κανένα από τα βέλη των δύο Ρωμαίων απίστων που βλέπουμε σε πρώτο πλάνο δεν μοιάζει να τον έχει πραγματικά πληγώσει…
Τρία μεγαλοπρεπή έργα
Στην έκθεση προβάλλονται και οι χαλκογραφίες του Αντρέα Μαντένια, οι οποίες και κατέχουν ιδιαίτερα σημαντική θέση στο έργο του. Στην πρώτη εκδοχή των Βίων του, ο Βαζάρι δεν διστάζει να παρουσιάσει τον ζωγράφο των Γκονζάγα ως τον εφευρέτη της χαλκογραφίας, μια πληροφορία που θεωρείται όμως πια μύθος. Ακόμα κι αν δεν χάραζε όμως ο ίδιος τον χαλκό, ο Μαντένια σχεδίαζε χωρίς αμφιβολία τα θέματα, κι αυτό είναι που έχει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Χαρακτικά, όπως η περίφημη Μάχη των Θεών της θάλασσας, 1481, ή η σειρά γύρω από τις Βάκχες φέρουν τη σφραγίδα της δεξιοτεχνίας του.
Στις τελευταίες αίθουσες της έκθεσης δεσπόζουν τρία μεγαλοπρεπή έργα:
-Το πρώτο, Η Παρθένος της Νίκης, 1495–1496, συνδέεται με μια συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία, μια αιματηρή μάχη εναντίον του Καρόλου του 8ου στην οποία πρωτοστάτησε ο Φραγκίσκος Γκονζάγα. Ο Μαρκήσιος παραγγέλλει για την ομώνυμη εκκλησία της Μάντοβας τον ιδιαίτερα ακριβό και μεγαλοπρεπή πίνακα στον ζωγράφο εν είδει ευχαριστίας στη Θεοτόκο που προστάτεψε τη ζωή του.
-Οι Θρίαμβοι του Καίσαρα, από τον κύκλο των Θριάμβων (εννιά πίνακες, 1490–1506), απόκτημα της Βασιλικής Συλλογής της Βρετανίας, ξεχωρίζουν για τον επικό τους χαρακτήρα, ενώ καταφέρνουν να ανασυστήσουν με απαράμιλλη φαντασία και θεατρικότητα σκηνές από την ιστορία της ρωμαϊκής εποχής.
-Τέλος, Η Ηρα διώχνει τις Αμαρτίες από τον κήπο της Αρετής, 1500–1502, είναι ένα έργο στο οποίο οι ειδικοί αναγνωρίζουν τη σφραγίδα της Ιζαμπέλας d’ Este, της νεαρής συζύγου του Φραγκίσκου, η οποία ζητάει από τον εξηντάχρονο πια ζωγράφο να ζωγραφίσει για το Studiolo τις αλληγορίες και μυθοπλασίες με τον «μοντέρνο τρόπο». Η Ιζαμπέλα, που θεωρεί την τέχνη του Μαντένια «ξεπερασμένη», αναζητάει στην τέχνη συναίσθημα και «ηπιότητα», οι ζωγράφοι που θαυμάζει περισσότερο είναι ο Μπελίνι, ο Περουτζίνο και φυσικά ο νέος αδιαμφισβήτητος καθολικός μετρ της ιταλικής Αναγέννησης: ο Λεονάρντο ντα Βίντσι.
Andrea Mantegna (Isola di Carturo, vers 1431 - Mantoue, 1506)
Saint Sébastien
Tempera sur toile de lin; H. : 2,55 m ; L. : 1,40 m
Paris, Musée du Louvre, dép. des Peintures, RF 1766
© 2008 C2RMF/ Jean-Louis Bellec
Ιnfo
«Ο Αγιος Σεβαστιανός» (η δεύτερη εκδοχή), 1478–1480, Μουσείο του Λούβρου. Στην εκδοχή αυτή, από τη μέση και πάνω το σώμα του Αγίου Σεβαστιανού εμφανίζεται αλώβητο. Κανένα από τα βέλη δεν μοιάζει να τον έχει πραγματικά πληγώσει…
No comments:
Post a Comment