Της Ναταλης Σακκουλα, Η Καθημερινή, 21/12/2008
Τον Νοέμβριο του 1948 στο Παρίσι, ύστερα από μία θυελλώδη διάλεξη με θέμα την πρωτοπορία στην τέχνη, οι Βέλγοι υπερρεαλιστές ποιητές Κριστιάν Ντοτρεμόντ και Ζοζέφ Νουαρέ, καθώς και οι καλλιτέχνες Ασγκερ Γιορν, Κόνσταντ, Κάρελ Απελ και Κορνέιγ αποφασίζουν να ιδρύσουν την ομάδα Κόμπρα, με στόχο «μία πειραματική συνεργασία μακριά από κάθε θεωρία και δογματισμό». Εδρα της ορίστηκαν οι Βρυξέλλες. Το όνομά της επινόησε ο Ντοτρεμόντ, συνδυάζοντας τα αρχικά γράμματα τριών ευρωπαϊκών πόλεων -Κοπεγχάγη, Βρυξέλλες, Αμστερνταμ (CoBrA)- τόποι καταγωγής των μελών της. Γρήγορα, γύρω τους θα συγκεντρωθούν πολλοί νέοι κυρίως καλλιτέχνες διαφόρων εθνικοτήτων, οι οποίοι μοιράζονταν το ίδιο όραμα.
Με αφορμή τα εξήντα χρόνια από τη γέννησή της, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης και η Πινακοθήκη Καλών Τεχνών των Βρυξελλών τιμούν την Κόμπρα, παρουσιάζοντας παράλληλα, έως τις 15 Φεβρουαρίου, δύο μεγάλες εκθέσεις, με έργα που υπερβαίνουν τα διακόσια, τριάντα έξι καλλιτεχνών από έξι χώρες. Το μεγάλο αυτό αφιέρωμα επικεντρώνεται στην τριετία 1948-1951, περιορίζεται χρονικά θα λέγαμε στο διάστημα της έντονης δραστηριότητας της ομάδας, και ιχνηλατεί τη διαδρομή της.
Από τη Δανία
Οι καταβολές του βραχύβιου αυτού μεταπολεμικού κινήματος εντοπίζονται στη Δανία την περίοδο του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου και συγκεκριμένα στην ομάδα πειραματικής τέχνης Χοστ, όπου συμμετείχαν μεταξύ άλλων οι Ασγκερ Γιορν, Εγκιλ Γιάκομπσεν, Καρλ-Χένινγκ Πέντερσεν και Χένρι Χέραπ. Εκεί εστιάζει και η εισαγωγική ενότητα της έκθεσης. «Είναι δύσκολο, στο πλαίσιο ενός αφιερώματος στην Κόμπρα, να μην αναφερθείς στην ομάδα των Δανών καλλιτεχνών, οι οποίοι ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '30 ερευνούν νέα καλλιτεχνικά πεδία. Η τέχνη των μελών της ομάδας Κόμπρα μπορεί να χαρακτηριστεί πειραματική διότι διευρύνουν τη θεματογραφία, επιδιώκοντας την απομάκρυνσή τους από τον υπερρεαλισμό και τη γεωμετρική αφαίρεση. Θα ήθελα να υπενθυμίσω, ότι ο Ντοτρεμόντ, το 1947, ιδρύει τον Επαναστατικό Υπερρεαλισμό, πιστεύοντας ότι υπό την καθοδήγηση του Αντρέ Μπρετόν ο υπερρεαλισμός είχε εξελιχθεί σε ένα καθαρά θεωρητικό κίνημα, δογματικό, το οποίο δεν άφηνε πλέον καμία ελευθερία στα μέλη του. Επίσης, του καταλόγιζε ότι παρότι ήθελε να ενσωματώσει τα κομμουνιστικά ιδεώδη στην τέχνη δεν το είχε επιτύχει. Ετσι, ο Ντοτρεμόντ και ο Γιορν αποφασισμένοι να εισάγουν τον όρο «επανάσταση» στην τέχνη, αναζητούν ένα νέο όχημα», εξηγεί η επιμελήτρια της έκθεσης Αν Αντριανς.
Πηγές έμπνευσης
Τα μέλη της Κόμπρα υπερασπίζονται και διεκδικούν την ελευθερία του πνεύματος και της χειρονομιακής γραφής, χρησιμοποιούν έντονα κυρίως χρώματα σε συνδυασμούς που δεν υπακούν στους ακαδημαϊκούς κανόνες, στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε ασυνήθιστα θέματα. Παίρνουν δάνεια από την προϊστορική, την πρωτόγονη και τη λαϊκή τέχνη, από την εκφραστική δύναμη της ζωγραφικής των παιδιών και των ψυχωτικών. Οι πηγές αυτές διασταυρώνονται με τη γαλλική και τη γερμανική πρωτοποριακή τέχνη και ο συγκερασμός τους θέτει τα θεμέλια μιας αυτόνομης καλλιτεχνικής ταυτότητας, η οποία εξελικτικά θα επηρεάσει σημαντικά όσους θα συσπειρωθούν γύρω από την Κόμπρα.
Οι Πέντερσεν και Χέραπ θα είναι προσκεκλημένοι να λάβουν μέρος στην Πρώτη Διεθνή Εκθεση Πειραματικής Τέχνης - Κόμπρα, η οποία φιλοξενήθηκε στο Μουσείο Στέντλεκ του Αμστερνταμ τον Νοέμβριο του 1949 και περιελάμβανε συνολικά εκατό έργα, τριάντα καλλιτεχνών από δέκα χώρες. Η δεύτερη σημαντική έκθεση, που θα αποτελέσει και το κύκνειο άσμα της ομάδας, θα πραγματοποιηθεί στην Πινακοθήκη Καλών Τεχνών της Λιέγης τον Οκτώβριο του 1951. Η Αν Αντριανς επιχείρησε να ζωντανέψει ξανά αυτές τις δύο εκθέσεις, αναρτώντας ορισμένα έργα με τον καινοφανή τρόπο που είχε επιλέξει ο τότε επιμελητής, ο Ολλανδός αρχιτέκτονας Αλντο βαν Αϊκ. Τα περισσότερα ήταν μικρών διαστάσεων, αφενός διότι δεν είχαν πολλά χρήματα και αφετέρου διότι ήθελαν να τα μεταφέρουν εύκολα μαζί τους στις συχνές μετακινήσεις τους. Ανάμεσά τους και η σειρά από εννέα οξυγραφίες και τα σχέδια ενός «προσκεκλημένου» της ομάδας, του νεαρού, χαράκτη τότε, Πιέρ Αλεσίνσκι. Για να καταφέρει να γεμίσει τους μεγάλους τοίχους του ολλανδικού μουσείου, ο Βαν Αϊκ επέλεξε να τα αναρτήσει σε διαφορετικά ύψη, άλλα στο ύψος του ματιού, άλλα πολύ ψηλότερα, άλλα πολύ πιο χαμηλά και κάποια έργα απλώς να τα αφήσει ακουμπισμένα στο πάτωμα.
Η έκθεση προκάλεσε αντιδράσεις και επικρίθηκε έντονα, ο Ντοτρεμόντ κατηγορήθηκε από παρανόηση ότι υποστήριζε τη γραμμή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην τέχνη, τα χλευαστικά δημοσιεύματα στον Τύπο μιλούσαν ακόμη και για ζωγραφική που συγκρίνεται με αυτή ενός τρίχρονου παιδιού. Οπως ήταν φυσικό, η δημοσιότητα κέντρισε την περιέργεια του κοινού και ουρές σχηματίζονταν έξω από το Στέντλεκ μέχρι το κλείσιμό της. Αν μη τι άλλο, η ομάδα είχε γίνει γνωστή και το έργο της είχε συζητηθεί.
Στον χώρο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης έχει επίσης ανακατασκευαστεί το τετράγωνο χαλί από κάρβουνα, επάνω στο οποίο είχαν τοποθετηθεί τα γλυπτά από γρανίτη του Χέραπ κατά τη διάρκεια της δεύτερης έκθεσης της Κόμπρα στη Λιέγη. «Προσπάθησα να αναπαραστήσω την παλιά σκηνογραφία. Ηταν καλλιτέχνες οι οποίοι δεν είχαν χρήματα και έδειχναν τη δουλειά τους με σεμνότητα», τονίζει η Αν Αντριανς. Στη Λιέγη συμμετείχαν τριάντα τρεις καλλιτέχνες, ακόμη και αν οι δεσμοί τους με την ομάδα ήταν χαλαροί, από έντεκα χώρες και τα έργα έφταναν περίπου τα διακόσια.
Πρωταγωνιστές τα παιδιά
Η φύση, η ανθρώπινη μορφή και το ζωικό βασίλειο αποτελούσαν τις κυριότερες πηγές έμπνευσης των μελών της Κόμπρα. Μία μεγάλη ενότητα είναι αφιερωμένη σε έργα όπου πρωταγωνιστούν τα παιδιά, οι γυναικείες και λιγότερο οι ανδρικές φιγούρες, καθώς και τα ζώα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι πίνακες του Κάρελ Απελ της σειράς «Παιδιά που ρωτούν», η οποία προήλθε από την εικόνα των πεινασμένων παιδιών που αντίκρισε στους σιδηροδρομικούς σταθμούς, ταξιδεύοντας στην κατεστραμμένη ύστερα από τον πόλεμο Γερμανία. Εδώ, μπορούμε να ανιχνεύσουμε την επιρροή που άσκησαν τα έργα του Μιρό στα μέλη της Κόμπρα. Άλλωστε, οι ίδιοι τον αναγνωρίζουν ως προάγγελο του κινήματος και δύο πίνακες του Ισπανού δημιουργού είχαν περιληφθεί στην έκθεση της Λιέγης, μαζί με έργα των Τζιακομέτι, Λαμ, Ουμπάκ και Μπιρί. «Παρατηρούμε ότι οι Ολλανδοί, όπως ο Απελ, ο Κόνσταντ ή ο Κορνέιγ ασχολούνται περισσότερο με τα μικρά οικόσιτα ζώα, τον σκύλο, τη γάτα, τον κόκορα κ.ο.κ. Αντιθέτως, οι Δανοί, όπως ο Χέραπ και ο Γιορν θα αναπαραστήσουν ζώα, αντλώντας υλικό από τη μυθολογία. Ο Γιορν μάλιστα απεικονίζει φανταστικά ζώα που εμπνέεται, τους δίνει ονόματα και χαρακτηριστικά. Μπορεί οι πηγές να είναι διαφορετικές, η θεματική όμως είναι κοινή», υπογραμμίζει η Αν Αντριανς. Συνεχίζοντας την περιπλάνηση στον κόσμο της Κόμπρα συναντάς και κάποια τοπία, απόψεις των πόλεων όπου ζούσαν και εργάζονταν, όπως το έργο του Κορνέιγ «Το Άμστερνταμ είναι χτισμένο σε 120.000 πασσάλους», ένα έργο επηρεασμένο από τη δομή των έργων του Πολ Κλέε.
«Ο πίνακας δεν είναι πια απλά μια σύνθεση από χρώματα και γραμμές, αλλά ένα ζώο, μια νύχτα, μια κραυγή, ένα ανθρώπινο ον, ή όλα αυτά μαζί», υποστηρίζουν. Οι μορφές είναι αποτυπωμένες με μια αυθόρμητη βίαιη χειρονομιακή γραφή, έντονα παραμορφωμένες και σχηματοποιημένες, εντάσσονται όμως στα πλαίσια της παραστατικότητας. Το σχέδιο είναι απλοποιημένο, όχι όμως απλοϊκό. Αν και τα μέλη της Κόμπρα επιδιώκουν να ανατρέψουν την πραγματικότητα και να υπερβούν τα όρια της αναπαράστασης, αν και καταφέρνουν να απορρυθμίσουν το βλέμμα και να κινητοποιήσουν τους μηχανισμούς της αντίληψης, τα έργα τους παραμένουν αφηγηματικά, τα θέματα αναγνωρίσιμα.
Ωστόσο, στις τελευταίες αίθουσες βλέπουμε και έργα που προσεγγίζουν την αφαίρεση. «Εδώ, δίνεται έμφαση στη συμβολή των Βέλγων καλλιτεχνών στην ομάδα, όπως ο Μπιρί και ο Λούις βαν Λιντ, διακρίνουμε επιρροές από τη νέα βελγική ζωγραφική. Η άμορφη τέχνη έχει τη θέση της μέσα στην Κόμπρα», λέει η Αντριανς.
Νέος τρόπος έκφρασης
Το αφιέρωμα ολοκληρώνεται με την παρουσίαση σε ειδικές προθήκες αντιτύπων των εκδόσεων της «Κόμπρα», της «Μικρής Κόμπρα» και της «Πολύ Μικρής Κόμπρα». Η Κόμπρα ήταν και ένας «εκδοτικός οίκος». Δεν ήταν απλά μία ομάδα εικαστικών και ποιητών. Γεννήθηκε μέσα από τον όλεθρο που προκάλεσε ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος, αντικατοπτρίζει την απογοήτευση της νέας γενιάς, τα οράματα και τις προσδοκίες της, αντανακλά τη θέληση μιας ομάδας να βρει νέους τρόπους καλλιτεχνικής έκφρασης πέρα από την παράδοση και τον ακαδημαϊσμό, μιας ομάδας που πίστεψε στον διεθνισμό και τον πειραματισμό, που έλεγε ότι «το να ζωγραφίζεις, είναι να ανοίγεις το κουτί της Πανδώρας».
«Ζωγραφίζοντας με δύο πινέλα»
Στο πλαίσιο των πειραματισμών της ομάδας Κόμπρα, δημιουργήθηκε ένα είδος συλλογικής τέχνης. Επάνω στο ίδιο μέσο συνεργάζονται δύο ή ακόμη και τρεις δημιουργοί, συναντιούνται διαφορετικές σκέψεις, κείμενα και εικόνες, λέξεις και μορφές, διευρύνοντας έτσι τα όρια της ζωγραφικής.
«Η συλλογικότητα τόσο στη ζωή όσο και στη δουλειά αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα ανάμεσα στα μέλη της Κόμπρα. Μην ξεχνάμε ότι ήταν μία πολιτικοποιημένη ομάδα, η οποία θέλησε να εφαρμόσει στην πράξη τα κομμουνιστικά ιδεώδη και η συλλογικότητα είναι ένα από αυτά. Αναπτύχθηκε κυρίως κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους, όπου ζώντας όλοι μαζί στο ίδιο σπίτι, διακοσμούσαν τους τοίχους με τη συμμετοχή των συντρόφων τους, αλλά και των παιδιών τους. Θα εφαρμόσουν αυτή την πρακτική και στα έργα τους. Ποιητές, ζωγράφοι και γλύπτες, συνεργούν, υπερβαίνοντας τα όρια της εξειδίκευσης, και ανακαλύπτουν καινούργιες μορφές έκφρασης», λέει η Αν Αντριανς.
No comments:
Post a Comment