Της Βανεσσας Θεοδωροπουλου, Η Καθημερινή, Kυριακή, 14 Δεκεμβρίου 2008
Στις 20 Φεβρουαρίου 2009 θα συμπληρωθούν εκατό χρόνια από την πρώτη επίσημη δημοσίευση του σημαντικότερου από τα πολυάριθμα μανιφέστα του πρώτου πρωτοποριακού κινήματος του εικοστού αιώνα. Με αφορμή αυτή την επέτειο, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Κέντρου Πομπιντού, στο πνεύμα της νέας του εκθεσιακής πολιτικής (αναθεώρησης των σημαντικότερων καλλιτεχνικών κινημάτων του εικοστού αιώνα), παρουσιάζει αυτή την εποχή μια έκθεση - αφιέρωμα στον Φουτουρισμό με τίτλο «Ο Φουτουρισμός στο Παρίσι - μια εκρηκτική πρωτοπορία», η οποία θα ταξιδέψει στη συνέχεια στη Ρώμη (Museo delle Scuderie Quirinali) και στο Λονδίνο (Tate Modern). Είναι αλήθεια ότι πριν φτάσουμε στο μουσείο, σχεδόν δεν δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στον τίτλο. Για το κοινό του Μπομπούρ, για τον γαλλικό Τύπο και για εμάς, επρόκειτο χωρίς δεύτερη σκέψη για μια μεγάλη έκθεση, από αυτές στις οποίες μάς έχει συνηθίσει το μουσείο, με θέμα το ιστορικό πρωτοποριακό κίνημα. Χρειάστηκε ένα γρήγορο βλέμμα την ημέρα των εγκαινίων στις δέκα αίθουσες της αναπάντεχα ιδιαίτερα συγκεντρωμένης και «σύντομης» έκθεσης για να συνειδητοποιήσουμε ότι επρόκειτο για κάτι άλλο...
Το μανιφέστο
Στις 20 Φεβρουαρίου 1909, η γαλλική εφημερίδα Le Figaro δημοσιεύει στην πρώτη σελίδα της ένα εκρηκτικό κείμενο που φέρει τον τίτλο «Μανιφέστο του Φουτουρισμού». Το ύφος είναι χειμαρρώδες και αποφασιστικό· ο λόγος, ενίοτε ποιητικός, αποκαλυπτικός, ενίοτε γεμάτος αφορισμούς και εξαγγελίες. Το υπογράφει ο Ιταλός ποιητής Φιλίπο Τομάζο Μαρινέτι. Για πρώτη φορά στην ιστορία της μοντέρνας τέχνης, ένας ποιητής, εν ονόματι μιας ομάδας ποιητών, εκφράζει με τρόπο επιτακτικό και προκλητικό τη θέληση και την πρόθεσή τους να επισπεύσουν μια καθολική πολιτισμική επανάσταση.
Τον φλογερό πρόλογο, γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο και σε τόνο που ανακαλεί τόσο τη φωνή του Ζαρατούστρα του Νίτσε όσο και τον βρυχηθμό του Μαλντορόρ του Λοτρεαμόν, ακολουθούν μια σειρά από θριαμβευτικές «προγραμματικές δηλώσεις», ωδές στους φρενιτιώδεις ρυθμούς της μοντέρνας εποχής και βίαιη απάρνηση της παραδοσιακής ηθικής και αισθητικής, τόσο του κλασικισμού όσο και του ρομαντισμού. Στον σαρκαστικό επίλογο αυτού του «βίαια ανατρεπτικού και εμπρηστικού» μανιφέστου, ο Μαρινέτι αναγγέλλει τη θριαμβευτική ίδρυση του Φουτουρισμού στην Ιταλία, στο όνομα της δημιουργικής δράσης και της δύναμης της θέλησης, καταγγέλλοντας συγχρόνως συλλήβδην και με μανία, το Μουσείο («νεκροταφείο της τέχνης»), την Ακαδημία, την Πόλη - Μνημείο.
Νέα πνευματική στάση
Η ποίηση και η τέχνη του παρελθόντος, δηλώνουν οι φουτουριστές, πρέπει να καταργηθούν, ώστε η ανθρωπότητα να μπορέσει να αναμετρηθεί με τα νέα δεδομένα της μοντέρνας εποχής –τη μηχανή, την ταχύτητα, την τεχνολογία–, να επινοήσει μια νέα πνευματική στάση κι ένα νέο τρόπο ζωής. Η ιδέα της μοντέρνας πολιτιστικής πρωτοπορίας, εκ προθέσεως λοιπόν φουτουριστική, στραμμένη στο μέλλον, στο γίγνεσθαι, ρηξικέλευθη και έτοιμη να «δράσει», να ανανεώσει στο πέρασμά της τόσο την ίδια την ύπαρξη, όσο και τη δομή της κοινωνίας, είχε γεννηθεί.
Αν ο Μαρινέτι δημοσιεύει το Μανιφέστο του σε γαλλική εφημερίδα, και δη στην εφημερίδα που είκοσι τρία χρόνια πριν είχε φιλοξενήσει το μανιφέστο του Συμβολισμού του Ζαν Μορεάς, η ποίηση και ο πολιτισμός στους οποίους στρέφει τα πυρά του, είναι λοιπόν εκείνοι της πατρίδας του. Γεννημένος στην Αίγυπτο από Ιταλούς γονείς, μορφωμένος κοντά σε Γάλλους Ιησουίτες, αστός κοσμοπολίτης, ο ποιητής Μαρινέτι κινείται από τη φιλοδοξία να εκμοντερνίσει μια Ιταλία παγιδευμένη στο μεγαλείο του παρελθόντος και στον μύθο της αιώνιας πόλης. Επηρεασμένος από τον βαγκνερισμό, εχθρός του κλασικισμού και κριτικός απέναντι σε λογοτεχνικά κινήματα όπως ο παρνασσισμός, στρέφεται προς τον πειραματισμό με τον ελεύθερο στίχο, στον οποίο προβάλλει το όραμά του για μια νέα απελευθερωμένη ποίηση, σύνθετη και πολυδιάστατη όπως η ψυχολογία του σύγχρονου ανθρώπου.
Ο Μαρινέτι γράφει θεατρικά κείμενα και ποίηση και ιδρύει το 1905 ένα περιοδικό, το Poesia όπου δημοσιεύει, τον Δεκέμβριο του 1908, μια διεθνή έρευνα πάνω στον ελεύθερο στίχο καθώς και το Μανιφέστο του Φουτουρισμού. Στόχος του «φουτουριστή» είναι να δημιουργήσει ένα διεθνές δίκτυο ποιητών. Οταν ο ιταλικός Τύπος αμελεί να δημοσιεύσει το κείμενό του λόγω της τοπικής επικαιρότητας, ο Μαρινέτι στρέφεται προς τη δεύτερη πατρίδα του, το Παρίσι, κέντρο της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας της εποχής και γενέτειρα μιας άλλης, πιο αμιγώς εικαστικής πρωτοπορίας, του κυβισμού.
Αισθητικό σοκ στο Παρίσι του 1912
Πιθανότατα για λόγους οικονομίας και στρατηγικής, σύμφωνα με τα λεγόμενα του επιμελητή Ντιντιέ Οτενζέ διότι «μια έκθεση η οποία θα επιχειρούσε να καλύψει ολόκληρο τον φουτουρισμό δεν ήταν εφικτή αλλα ούτε και επιθυμητή», η επετειακή έκθεση που αφιερώνουν τα τρία σημαντικά μουσεία στον Φουτουρισμό περιορίζεται στην πρώτη περίοδο του κινήματος, 1909 - 1914, και σε μία πολύ συγκεκριμένη πτυχή του: τη σχέση της φουτουριστικής με την κυβιστική ζωγραφική.
Θυμίζουμε ότι ο φουτουρισμός συνεχίζει να εξελίσσεται μετά την κρίσιμη διετία 1918 - 1920, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Μαρινέτι προσχωρεί στο αναρχο-συνδικαλιστικό πρόγραμμα του Μουσολίνι, και τουλάχιστον μέχρι τον θάνατό του το 1944. Οτι διεισδύει και επαναστατεί όχι μόνο στην ποίηση και σε όλες τις τέχνες, καλές (ζωγραφική, γλυπτική, ποίηση, μουσική) και εφαρμοσμένες (μόδα, φωτογραφία, τυπογραφία, ντιζάιν), τον κινηματογράφο, το θέατρο και την αρχιτεκτονική, αλλά και στην ίδια την έννοια της καλλιτεχνικής δράσης, ως παρέμβαση σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής.
Ταχύτητα και μηχανή
Οι φουτουριστές έθεσαν τις βάσεις της μοντέρνας αισθητικής εξυμνώντας την ταχύτητα και τη μηχανή ως τους νέους κανόνες του νέου αντικλασικού Ωραίου («ένα βρυχόμενο αυτοκίνητο που μοιάζει να τρέχει πάνω σε μύδρους, είναι πιο ωραίο από τη Νίκη της Σαμοθράκης»), διοργάνωσαν περφόρμανς, πειραματίστηκαν με τον θόρυβο, εμπνεύστηκαν τα πρώτα διαδραστικά περιβάλλοντα, έγραψαν ηχητική ποίηση...
Οι δέκα αίθουσες του Μπομπούρ είναι λοιπόν αφιερωμένες στις αισθητικές αποκλίσεις και τις γόνιμες ανταλλαγές Γάλλων κυβιστών και Ιταλών φουτουριστών, στο γαλλικό και ρωσικό κυβοφουτουρισμό που θεωρητικοποιεί ο Μάλεβιτς το 1913, καθώς και τον αγγλικό «βορτικισμό» (από τον όρο vortex με τον οποίο συνδέει τον αγγλικό κυβοφουτουρισμό ο Εζρα Πάουντ).
Ιδιαίτερα σημαντική στιγμή αυτής της διαδρομής, η ανασύσταση της ιστορικής έκθεσης «Οι Ιταλοί Φουτουριστές ζωγράφοι» που οργανώνουν στο Παρίσι το 1912 ο Μαρινέτι και η ομάδα των ζωγράφων, Μποτσιόνι, Ρούσολο, Καρά, Σεβερίνι και Μπάλα, μας δίνει την ευκαιρία να επιχειρήσουμε να φανταστούμε τις διαστάσεις του αισθητικού σοκ που προκάλεσαν τότε οι Ιταλοί στη γαλλική πρωτεύουσα. Λίγο αμήχανη αντίστροφα από πλευράς λειτουργίας στην έκθεση, η εγκατάσταση ήχου και εικόνας του διάσημου DJ από το Ντιτρόιτ, Τζεφ Μιλς, πρωτοπόρου της ηλεκτρονικής μουσικής, δεν καταφέρνει να γεφυρώσει το πέρασμα από τους φουτουριστικούς πειραματισμούς και την πολεμοχαρή αισθητική στη βιομηχανική τέκνο μουσική των 80’s.
Η πρώτη δημόσια εκδήλωση των κυβιστών στο Παρίσι πραγματοποιείται το 1911. Είναι αλήθεια ότι παρατηρώντας τους πρώτους πίνακες των Πικάσο, Γκλάιζε, Μπρακ, Μέτζινγκερ κ.λπ., δίπλα σ’ αυτούς των Ιταλών, διακρίνουμε με πιο ξεκάθαρο τρόπο τόσο τις πλαστικές όσο τις θεματικές διαφορές των δύο κινημάτων στο ξεκίνημά τους.
Γόνιμη συνάντηση
Από τη μια πλευρά οι εικονοκλάστες κυβιστές, αναλυτικοί αποδομητές της μορφής και της φόρμας, αλλά με τρόπο ισορροπημένο, στατικό, προβάλλουν αγκυλωμένοι σε μια θεματολογία αρκετά κλασική, «οπισθοδρομική» (νεκρές φύσεις, γυμνά, ερείπια και ανεκδοτολογικά τοπία). Από την άλλη οι φουτουριστές, εξελίσσοντας αντί να καταδικάζουν τους πειραματισμούς των ιμπρεσιονιστών και των ντιβιζιονιστών (Georges Seurat), χρησιμοποιούν έντονα «βιομηχανικά» χρώματα σε συνθέσεις όπου επικρατεί η δυναμική κίνηση των μορφών, η ταχύτητα, ο στροβιλισμός, η συγχρονικότητα και η διάρκεια, ενώ η θεματολογία τους είναι απόλυτα μοντέρνα, αστική.
Θυμίζουμε, άλλωστε, ότι ο φουτουρισμός εμπνέεται εν πολλοίς από τις θεωρίες του φιλόσοφου Ανρί Μπεργκσόν (1859-1941), ο οποίος εισήγαγε την έννοια της «ζωικής» ορμής ως κινητήρια δύναμη της σκέψης και της ίδιας της ύπαρξης, ως βάση μιας φιλοσοφίας του γίγνεσθαι. Η συνάντηση των δύο κινημάτων θα καρποφορήσει αριστουργήματα όπως το περίφημο «Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα ν.2» του Μαρσέλ Ντισάν, μια «κυβιστική ερμηνεία μιας φουτουριστικής φόρμουλας»...
No comments:
Post a Comment