Η έλλειψη του ήθους

Ηταν περίεργη η χθεσινή μέρα στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Ο Γιάννης Τσαρούχης απολύτως παρών, κι ας έχουν περάσει είκοσι χρόνια από το θάνατό του. Στη διαδρομή μας, ανάμεσα στα 680 έργα του, μάς ακολουθούσε μια μεγάλη απώλεια. Μια μεγάλη απουσία, νωπή, προχθεσινή, βαριά: του Γιάννη Μόραλη.

Η απουσία του ενός, του Γιάννη Τσαρούχη, έχει πια αφομοιωθεί. Η συνάντησή μας με τα έργα του, πολλά από τα οποία το κοινό τα βλέπει για πρώτη φορά, αφού κοσμούν ιδιωτικές συλλογές, είναι η αφορμή για να δούμε όλη την πορεία της διαδρομής του ανάγλυφα. Η απώλεια του άλλου, του Γιάννη Μόραλη, είναι καινούργια, γι’ αυτό ισχυρή. Θέλει το χρόνο της... Ξεφυλλίζω ένα παλαιότερο λεύκωμα του Μουσείου Μπενάκη για τον Γιάννη Μόραλη. Στις φωτογραφίες συνυπάρχει με τον Γιάννη Τσαρούχη, τον Κάρολο Κουν, τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Γιώργο Σεφέρη, τον Οδυσσέα Ελύτη... Σε κάποια τσουγκρίζει ένα ποτήρι με τον Γ. Μόραλη.

Σε κάποια χρόνια θα γίνει οπωσδήποτε μια εξίσου μεγάλη αναδρομική έκθεση έργων του Γιάννη Μόραλη, θα ξαναδούμε την πορεία του, το σύμπαν του, τις επιδράσεις του. Προς το παρόν υπάρχουν τα λευκώματα γι’ αυτό το ταξίδι. Τα λόγια τα δικά του και των φίλων του.

«Οταν συνοφρυώνεται σκέφτομαι, όταν χαμογελάει δυναμώνω. Κι ας είναι όλη η Ελλάδα εναντίον μου. Το ίδιο θα πω και για δυο τρεις ακόμη. Για τον Γκάτσο, τον Ελύτη, τον Τσαρούχη και για μερικούς που δυστυχώς δεν ζούνε πια. Αυτοί συνθέσανε τον πολιτισμό της μεταπολεμικής Ελλάδας, για να τον καταστρέφουν σαν κοράκια οι πολιτικοί και οι δημόσιοι υπάλληλοι. Μέσα στη μοίρα μας κι αυτό», έλεγε ο Μάνος Χατζιδάκις.

Ηταν περίεργη η χθεσινή μέρα στο Μουσείο Μπενάκη. Ηταν σαν να είχαμε ξανά μπροστά μας τον Τσαρούχη, τις παρεμβάσεις του, τα χρώματα που έβαζε στον κόσμο γύρω του. Κι αυτό δημιουργούσε μια ευφρόσυνη διάθεση, μια ανάταση. Την ίδια στιγμή ήταν έντονη και εμφανής η απουσία ενός άλλου ανθρώπου, που σχολίασε με την τέχνη του τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Ηταν σαν η απώλεια να δημιούργησε την ανάγκη να τον ξαναγνωρίσουμε. Σαν η αναχώρησή του να φώτισε με διαφορετικό τρόπο τη διαδρομή του και την έλλειψή του.

Αναρωτιέμαι πού ακριβώς εντοπίζεται αυτή η έλλειψη... Τι είναι αυτό που θα λείψει όχι μόνο στους δικούς του ανθρώπους, αλλά και σε όσους δεν τον γνώρισαν ποτέ προσωπικά, παρά μόνο μέσω του έργου του και του μύθου του. Οι ελάχιστες συνεντεύξεις που έδωσε στη ζωή του είναι η τωρινή καταφυγή. Για να βρούμε σκέψεις που δεν πρόκειται ν’ ακούσουμε σε καμιά τηλεόραση, να διαβάσουμε σε κανένα έντυπο και σε καμία ανάλυση. «Ενας από τους λόγους που δεν δίνω συνεντεύξεις είναι γιατί μετά νιώθω ότι τα έργα περιορίζονται. Θέλω τα έργα μου να είναι, όπως κι εγώ, ελεύθερα». Ναι, τελικά εδώ εντοπίζεται η έλλειψη. Οχι μόνο στην τέχνη. Αλλά και στο ήθος.

• Tης Ολγας Σελλα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 22/12/2009