Η Ελλάδα του Τσαρούχη

• Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, το Μουσείο Μπενάκη παρουσιάζει τη μεγαλύτερη αναδρομική έκθεση που έγινε ποτέ για τον κορυφαίο ζωγράφο

• Της ΠΑΡΗΣ ΣΠΙΝΟΥ, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Επτά, Κυριακή 13 Δεκεμβρίου 2009

Λαϊκός και σοφός, ελληνοκεντρικός και ανατολίτης, Απολλώνιος και Διονυσιακός, ο Γιάννης Τσαρούχης ήταν αυθεντικός στην τέχνη και τη ζωή του. Γι' αυτό παραμένει επίκαιρος, 20 χρόνια μετά τον θάνατό του. Η ζωγραφική του εξακολουθεί να εμπνέει, ενώ οι αφορισμοί και τα αποφθέγματά του αποδεικνύουν πόσο μπροστά από την εποχή του ήταν.

«Είμαστε στο "η φτώχεια θέλει καλοπέραση". Η σπατάλη για περιττά πράγματα και η ψευτοπολυτέλεια, που ζαλίζει το μυαλό, είναι πράγματα ανησυχητικά» επεσήμαινε ήδη από το 1977 σε συνέντευξή του στον «Ταχυδρόμο» («Εγώ ειμί πτωχός και πένης», εκδ. «Καστανιώτης») και είναι σαν να μιλάει για το σήμερα.

«Από την άλλη μεριά, η αστικοποίηση του κόσμου είναι επίσης κάτι το ιδιαίτερα ανησυχητικό. Υπάρχει ανεργία, γιατί όλοι θέλουν να διοριστούν και να εξασφαλιστούν διά βίου. Κανείς δεν θέλει να δουλέψει για κάτι αποδεδειγμένα χρήσιμο στην κοινωνία. Ολοι ενδιαφέρονται για μεγάλες επιχειρήσεις. Κι η τάση αυτή εξαφάνισε τους μικροτεχνίτες και τους μικροβιοτέχνες και μικροεπιχειρηματίες, βοηθούσης και της παράλληλης τάσης του καπιταλισμού να εξαφανίσει το άτομο για χάρη της κοινωνίας του "σουπερμάρκετ"».

Αγνωστοι πίνακες

Η μεγάλη αναδρομική έκθεση με 670 έργα του Γιάννη Τσαρούχη, που εγκαινιάζεται την Παρασκευή στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς, σε συνεργασία με το Ιδρυμα Γιάννη Τσαρούχη και το Πολιτιστικό Ιδρυμα της Τραπέζης Κύπρου, για να γιορταστούν τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, μας δίνει την ευκαιρία να προσεγγίσουμε και πάλι την τέχνη και τη σκέψη του. Αγνωστοι πίνακές του έρχονται από το εξωτερικό, ενώ έμφαση δίνεται στη θεατρική δημιουργία, με κοστούμια, σχέδια και μακέτες σκηνικών.

Αλλωστε η αγάπη του για το θέατρο εκδηλώνεται στα παιδικά του χρόνια, όταν έστηνε παραστάσεις κουκλοθέατρου. Καθοριστική ήταν η συνάντησή του με τη σκηνογράφο Νίνα ντε Νόμπιλι, ενώ στο τέλος της δεκαετίας του '50 σκηνογραφεί «Νόρμα» στην Επίδαυρο και «Οιδίποδα» στο θέατρο «Ολύμπικο» του Παρισιού. «Με τη ζωγραφική πολεμάς τον φόβο του ανθρώπου, την υποκρισία, τη μικρότητα. Στο θέατρο πρέπει να εμφυσήσεις τα ίδια αισθήματα σε ανθρώπους ζωντανούς» έλεγε.

Ιδιαίτερα δημοφιλή είναι τα ανδρικά γυμνά του Τσαρούχη. «Ναύτες», λαϊκοί άντρες, μέσα σε δωμάτια, «Εσατζήδες» με τονισμένη ανδρική ανατομία, νέοι που χορεύουν τσάμικο και ζεϊμπέκικο, αλληγορικές μορφές με φτερά πεταλούδας, οι Τέσσερις Εποχές και οι Δώδεκα Μήνες προσωποποιημένοι -ο ίδιος ποζάρει σαν Δεκέμβρης- Δεν λείπουν όμως και τα νεοκλασικά καφενεία και όψεις του Πειραιά, όπου γεννήθηκε.

Ο Γιάννης Τσαρούχης μυήθηκε στη βυζαντινή αγιογραφία από τον Φώτη Κόντογλου, μελέτησε με την Αγγελική Χατζημιχάλη τη λαϊκή φορεσιά, έμαθε από την Εύα Σικελιανού να υφαίνει στον αργαλειό, ίδρυσε μαζί με τον Κάρολο Κουν τη Λαϊκή Σκηνή. Ηταν ένας «επαναστάτης που δεν πήγε να καταλύσει αλλά να ανακαλύψει μια παράδοση», σύμφωνα με τον Οδυσσέα Ελύτη.

«Δύο είναι οι βασικές αναζητήσεις μου, παρ' όλες τις χίλιες διαφορές που παρουσιάζουν τα έργα μου μεταξύ τους» έγραφε ο κορυφαίος ζωγράφος. «Η μια αναζήτηση είναι ούτως ειπείν νεοκλασική και προσπαθεί να αφομοιώσει το αρχαίο κλασικό ιδεώδες, όπως το εξέφρασε για όλο τον κόσμο στα νεότερα χρόνια η Αναγέννηση και το Μπαρόκ. Η άλλη μου τάση είναι να εκφράσω όλες τις αντιρρήσεις μου για το ίδιο το ιδανικό μου, βοηθούμενος από μεγάλους αντιρρησίες της εποχής μας, αλλά και από πρότυπα παλιά ελληνικά(...)».

Περί οικολογίας και αισθητικής

Ο Γιάννης Τσαρούχης είχε οικολογικές ανησυχίες πριν αυτές γίνουν μόδα: «Η μόλυνση της ατμόσφαιρας θα λείψει όχι μόνον όταν ο επιχειρηματίας θα δεχθεί να κερδίζει λιγότερα ή και καθόλου αλλά και όταν ο εργάτης δεχθεί να περιορίσει ακόμα και να στερηθεί τον μισθό του. Αλλά αυτά δεν γίνονται, γιατί και οι δυο πλευρές αρνούνται να στερηθούν το χρήμα, που προέρχεται από μια βλαβερή για όλους εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και αγαθών της γης αλλά και από μια εξίσου βλαβερή εργασία».

Δεν δίστασε να στηλιτεύσει την ασχήμια της Αθήνας, προτείνοντας να γκρεμιστούν «μερικά άσχημα σπίτια απ' αυτά που φράζουν τα βουνά της κι ασχημαίνουν τους δρόμους της».

Σάρκαζε τον νεοπλουτισμό: «Χάρη στην κακογουστιά των αγοραστών και των εμπόρων έχω κρατήσει μια πολύ καλή συλλογή» αλλά και τον αισθητισμό: «Ολα γίνονται με κριτήρια αισθητικά· τα έργα ζωγραφικής, τα έργα της λογοτεχνίας, τα έργα του θεάτρου. Λείπει το επικίνδυνο, η έκφραση του εαυτού μας, η δυνατότητα να συνεννοηθούμε με τους ανθρώπους που έχουν τα ίδια συναισθήματα με μας». *

* Η έκθεση συνοδεύεται από έκδοση 400 σελίδων με τίτλο «Γιάννης Τσαρούχης 1910-1989», από εκπαιδευτικά προγράμματα και εργαστήρια για παιδιά, τις ημέρες των Χριστουγέννων.