Η έκθεση με συντηρημένα πτώματα, όπως οι «bodies» στην Τεχνόπολη, προκαλεί ηθικά και φιλοσοφικά ερωτήματα Η έκθεση «Bodies», που παρουσιάζεται στην Αθήνα (Τεχνόπολις, Γκάζι), δεν είναι μια συνηθισμένη έκθεση. Κάθε άλλο· είναι μια έκθεση που φιλοδοξεί να είναι αποκαλυπτική και σοκαριστική, να σοκάρει με την αλήθεια των εκθεμάτων της. Τα εκθέματα εν προκειμένω είναι πτώματα ανθρώπων, συντηρημένα και παρασκευασμένα με τέτοιες τεχνικές ώστε να αποκαλύπτουν «τα μυστήρια της φύσης». Η αθηναϊκή έκθεση είναι μέρος μιας ολόκληρης σειράς παρόμοιων παραγωγών από την αμερικανική εταιρεία Premier, ενώ πρωτοπόρος σε αυτό το θέαμα θεωρείται η γερμανικής προέλευσης έκθεση Body Worlds, του Γερμανού ανατόμου Γκίντερ φον Χάγκενς, που επινόησε τη συγκεκριμένη τεχνική συντήρησης των πτωμάτων και ξεκίνησε τις εκθέσεις το 1995. Μεταξύ του Γερμανού και των Αμερικανών διεξήχθησαν δικαστικοί αγώνες για το κοπιράιτ, χωρίς να δικαιωθεί κανείς.
Ολες οι εκθέσεις παρασκευασμένων πτωμάτων έχουν σημειώσει μεγάλη εμπορική επιτυχία διεθνώς και ταυτόχρονα έχουν προκαλέσει δριμεία κριτική: αφενός, για την προέλευση των πτωμάτων, αφετέρου για τις φιλοσοφικές και ηθικές προεκτάσεις μιας τέτοιας παρουσίασης του ανθρώπινου σώματος. Η Premier στις ΗΠΑ, κατόπιν παρέμβασης του γενικού εισαγγελέα της Ν. Υόρκης, δηλώνει ότι δεν μπορεί να εγγυηθεί για την προέλευση των πτωμάτων και τη συναίνεση των ζώντων γι’ αυτή τη χρήση των σωμάτων. Η πλειονότης των πτωμάτων προέρχεται από την Κίνα. Στο φιλοσοφικό και ηθικό πεδίο, οι αντιδράσεις ήταν σφοδρές, και όχι μόνον από θρησκευτικούς κύκλους. Από μια μη θρησκευτική σκοπιά, ο επιφανής ψυχαναλυτής Σαρλ Μελμάν έγραψε ένα διεισδυτικό δοκίμιο για την έκθεση Body Worlds, το 2001, το οποίο και αναδημοσιεύουμε, με την άδεια του συγγραφέα, και με την ευγενική μεσολάβηση του ψυχίατρου – ψυχαναλυτή Γιώργου Δημητριάδη.
Αγαλματοποιία φτιαγμένη από το ίδιο το χέρι του Θεού
Ποτέ δεν θα κουραστούμε να επαναλαμβάνουμε (μετά τον κύριο Ομέ, τον φαρμακοποιό της Μαντάμ Μποβαρύ) ότι η επιστήμη είναι αναμφίβολα αξιοθαύμαστη παρότι δεν έχει επινοήσει νέες απολαύσεις. Θα μπορούσαμε μάλιστα να της καταλογίσουμε ότι έχει ενίοτε διαταράξει τις ήδη υπάρχουσες. Σε κάθε περίπτωση, ο ερεθισμός και η ικανοποίηση των αισθήσεων έχουν εξελιχθεί πολύ πριν από αυτήν, και ίσως θα χρειαστεί να περιμένουμε ακόμα μέχρις ότου οι χειρισμοί του DNA να μας ανοίξουν νέους δρόμους, πιο πρακτικούς και πιο υγιεινούς, ας ελπίσουμε, για να φτάσουμε σε μια καλύτερη εποχή. Η λογοτεχνία μας, που το φάσμα της κυμαίνεται από την ολοκληρωτική λατρεία του σεξ έως την απόλυτη άρνησή του, μας διαβεβαιώνει ότι όλα έχουν ειπωθεί και όλα έχουν δοκιμαστεί, υποδεικνύοντας σαφώς το εξής: μας χρειάζονται νέες ανατριχίλες. Ετσι, λοιπόν, μπορούμε με υπερηφάνεια να επισημάνουμε τη γέννηση μιας διαστροφής καινοφανούς, η οποία διαθέτει μεγάλη εμβέλεια και δεν είναι καθόλου ελιτίστικη. Οφείλει την επιτυχία της, βέβαια, περισσότερο στην τεχνική παρά στην επιστήμη, αλλά αυτό δεν μειώνει καθόλου την αξία της.
Ενας βοηθός ανατομικού εργαστηρίου στην σχολή Ιατρικής της Χαϊδελβέργης ανακάλυψε τον τρόπο να υποκαθιστά το νερό στα κύτταρα των πτωμάτων –όταν είναι ακόμα φρέσκα– με τη χρήση υγρής σιλικόνης. Η διαδικασία, που αποκλήθηκε «πολυμερής συντήρηση», προσφέρει τη δυνατότητα να διατηρηθούν όλοι οι ιστοί του σώματος έως το κυτταρικό επίπεδο. Εκείνο που προκύπτει είναι μια οριστική διακοπή της πορείας της σήψης και μια ακαμψία του σώματος, που επιτρέπει να το τοποθετήσει κανείς σε πόζες που θυμίζουν τον ζωντανό άνθρωπο: ο δρομέας, ο στοχαστής, ο γυμναστής, ο παίκτης σκακιού κ.ο.κ.
Το πτώμα παρουσιάζεται, λοιπόν, σε καθιστή ή όρθια στάση, με τρόπο που να γίνονται ορατοί οι μύες, τα όργανα, οι διαδρομές των αιμοφόρων αγγείων και των νεύρων. Μια οπή στο κρανίο αποκαλύπτει μέρος του εγκεφάλου, μια τομή στο μάγουλο φανερώνει τους μασητήρες ή τη διαπλοκή των μυών του προσώπου σε εκφράσεις εξίσου εμπνευσμένες με αυτές των γυάλινων ματιών που μιμούνται το βλέμμα. Ενα από τα πτώματα κρατάει στο χέρι το ίδιο του το δέρμα, σαν ρούχο που μόλις έβγαλε. Αρμονικά διευθετημένο, το σύνολο θυμίζει μια αγαλματοποιία όχι πλέον μιμητική αλλά φτιαγμένη από το ίδιο το χέρι του Θεού. Αλλωστε, στο libro d’ oro του καταλόγου της έκθεσης περιλαμβάνονται συγκινημένα σχόλια για την τελειότητα του θεϊκού έργου που επιτέλους μπορούμε να αποθαυμάσουμε.
Για τον «καλλιτέχνη», τον δρα Γκύντερ φον Χάγκενς, ένας δάσκαλός του από το πανεπιστήμιο γράφει στον κατάλογο ότι, από τη στιγμή που μια ιδέα μπει στο κεφάλι του, δεν βγαίνει ποτέ, πράγμα που υποδεικνύει ότι, παρότι ζωντανός, είναι κι αυτός κάπως πλαστικοποιημένος. Συμπέρασμα απολύτως λογικό μια που ο ίδιος έχει δηλώσει ότι προορίζει το σώμα του για μια μελλοντική πλαστικοποίηση, υποσχόμενος έτσι στους θαυμαστές του που θα ήθελαν να τον ακολουθήσουν έναν αιώνιο και κολακευτικό συγχρωτισμό. Ο κατάλογος περιέχει επίσης ένα εντυπωσιακό μωσαϊκό άρθρων από Γερμανούς καθηγητές όλων των ειδικοτήτων, όλα πολύ σοβαρά και επιφορτισμένα να προλάβουν τις ενδεχόμενες αντιρρήσεις και υποψίες. Γιατί να εγείρει τέτοιες επικρίσεις η «ανατομική τέχνη» εφόσον ο Διαφωτισμός, ο εκδημοκρατισμός της γνώσης και της αισθητικής απόλαυσης συνηγορούν για να καταστήσουν αξιοπρεπή την έκθεση πτωμάτων, και μάλιστα με τρόπο που δεν υποχρεώνει τον νεκροσκόπο να αποκομίσει την ευτυχία αυτή μέσα στις γνωστές αποτρόπαιες συνθήκες υγρασίας και κακοσμίας; Φανταζόμαστε ότι σύντομα θ’ αρχίσουν οι δωρεάν επισκέψεις μικρών μαθητών, ώστε να μη χρειάζεται να ξεφυλλίζουν κρυφά τις «σόκιν» σελίδες εγκυκλοπαιδειών και ιατρικών βιβλίων.
Εχει επισημανθεί το γεγονός ότι έχουμε διαβεί ένα όριο με τη χρήση πτωμάτων για αισθητικούς σκοπούς, δηλαδή για με σκοπό την τέρψη μας. Υπήρχε πράγματι έως τώρα ένα κοινό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους που αφορούσε το καθήκον του ενταφιασμού, την ιερότητα του τάφου, αυτού του τόπου σιωπής και σκοτεινιάς όπου διατηρείται η μνήμη των νεκρών, απαλλαγμένων επιτέλους από το πραγματικό βάρος των σωμάτων τους. Ενώ αποσύρονται έτσι από τον κόσμο των ζωντανών, αποκτούν τη θέση τους στην κληρονομική γραμμή στην οποία ανήκουν οι απόγονοί τους. Και η σύληση των τάφων βιωνόταν πάντα σαν η πιο άμεση προσβολή στο δικαίωμά τους να υπάρχουν.
Η παράδοσή τους στους γύπες, στα όρνια που τρέφονται από τη σήψη, είναι η ύψιστη προσβολή, ένας τρόπος να τιμωρηθούν μετά θάνατον εκείνοι που δεν μπορούν τίποτ’ άλλο να κάνουν παρά να περιμένουν την εκδίκηση των παιδιών τους.
Βέβαια, η πλαστικοποίηση εμποδίζει ένα τέτοιο πεπρωμένο, επιτρέποντας στα πτώματα να διατηρηθούν σχεδόν επ’ αόριστον και να αποκτήσουν έναν σωματικό φάκελο του ίδιου του ενταφιασμού τους. Οικονομικό και υγιεινό, έτσι δεν είναι; Μπορεί να φανταστεί κανείς απογόνους να προβληματίζονται αν μπορούν να πληρώσουν το τίμημα –γιατί η πλαστικοποίηση ολόκληρου σώματος απαιτεί πάνω από χίλιες ώρες εξαιρετικά λεπτής εργασίας– για να διατηρήσουν σε μια γωνιά του σαλονιού το πτώμα του προτιμώμενου προγόνου τους ή ένα μέρος του. Μια ηθική αντίρρηση στη διαδικασία θα αφορούσε τον προορισμό των διατηρημένων έτσι πτωμάτων, εισάγοντας στο κύκλωμα ανταλλαγής τον περιορισμό ότι η χρήση τους πρέπει να είναι αυστηρά ιδιωτική.
Βέβαια, εδώ και πολύ καιρό οι αποκαλούμενες υπανάπτυκτες χώρες επιδίδονται στην πρακτική να βγάζουν στο εμπόριο –εφόσον υπάρχουν προσφερόμενα δολάρια– τα ιερά ειδώλια των θεοτήτων τους. Και είναι συγκινητικό να βλέπεις πώς διάφοροι αρχιερείς είναι πρόθυμοι να μετατρέψουν τους ίδιους τους προκατόχους τους σε ανταλλάξιμα αντικείμενα. Είναι αναμφίβολα πολύ ενδιαφέρουσες οι μεταφυσικές συμπαραδηλώσεις τέτοιων διαδικασιών. Γιατί αν και το ιδεώδες των μελών του είδους μας είναι πάντα να αναγνωρίζονται ως άνθρωποι, τώρα προσφέρεται η δυνατότητα να διαιωνίσουν την ύπαρξή τους με την αξιοπρέπεια του αντικειμένου – που μπορεί να παραμείνει άφθαρτο και με ωραιότητα που αψηφά τη μόδα;
Ας αφήσουμε όμως αυτούς τους σχολαστικούς συλλογισμούς. Τα πτώματα που εκτίθενται δεν είναι γεροντικά, αλλά σώματα ωραία και νέα, που βρήκαν τον θάνατο είτε από αρρώστια –οπότε τα χτυπημένα από τον καρκίνο όργανα αποκαλύπτονται δεόντως– είτε από ατύχημα. Εξακολουθούν όμως να είναι πτώματα ή μήπως ready made υλικό στη διάθεση του καλλιτέχνη – όπως οι ρόδες ποδηλάτου ή οι λεκάνες τουαλέτας; Το ερώτημα θα έμενε χωρίς απάντηση αν η σαρωτική επιτυχία της έκθεσης –780.000 επισκέπτες στο Μανχάιμ, όπου χρειάστηκε να κρατήσουν ανοιχτή την έκθεση όλο το 24ωρο για να ικανοποιήσουν τη ζήτηση, δυόμισι
εκατομμύρια στο Τόκιο, χαμός στη Βιέννη– έρχεται να αποδείξει ότι η σαγήνη της δεν οφείλεται τόσο στην επιθυμία επιμόρφωσης ή στον θαυμασμό της «εσωτερικής ωραιότητας», όσο στην καινούργια διαστροφή που επινοεί. Η τεχνική διαδικασία που αξιοποιείται από τον «καλλιτέχνη» δίνει την ευκαιρία (με πλήρη ατιμωρησία και με τα καλύτερα προσχήματα) για μια ηδονοβλεπτική απόλαυση του θανάτου, κάτι που ήταν σαφώς απαγορευμένο όσο και ανέφικτο στο παρελθόν.
Η αυθεντικότητα, στην υπόθεση αυτή, είναι το ισχυρό εμπορικό επιχείρημα. Η έκθεση, στην πραγματικότητα, δεν είναι έκθεση αναπαραστάσεων, αλλά παρουσίαση του ίδιου του αντικειμένου: είναι το όριο εκείνου που μπορεί να προσφερθεί προς θέαση. Ακόμα και όταν εκτίθεται, βέβαια, το γεννητικό όργανο δεν είναι παρά μια αναπαράσταση της ψυχικής συγκυρίας –ο φαλλός, κατά την εννοιολογικό προσδιορισμό του Λακάν– που την ανακαλεί χωρίς να προσφέρει πρόσβαση σ’ αυτήν. Το πτώμα, αντίθετα, δεν είναι αναπαράσταση αλλά πλήρης παρουσίαση, και επομένως ανοιχτή στον χειρισμό, που γίνεται εδώ επιτρεπτός χάρη στα άλλοθι της διαδικασίας.
Ο Θάνατος δεν ήταν ποτέ άλλο από το όριο του Ερωτα, το πραγματικό στο οποίο ο Ερως οδηγεί. Στο τέρμα των επαναλήψεων των επιθυμητών αναπαραστάσεών του, προσφέρει το μοναδικό «αυθεντικό» σώμα που εκτίθεται προς κατάσχεση, τη στιγμή που μόλις έχει καταρρεύσει. Εφόσον δεν μπορείς να χαρείς την αυθεντικότητα του σεξ, πώς να μη γοητευθείς από την πραγματικότητα του θανάτου, που είναι το επιστέγασμα του έρωτα;
Το έδαφος όμως αποδεικνύεται δύσβατο. Γιατί εκείνοι που αναπαριστούν την νεκρική κατάσταση είναι και οι ίδιοι αυθεντικοί, αληθινοί, πραγματικοί (και όχι πλέον ομοιώματα ανθρώπων) μέσα σε μια συλλογικότητα στην οποία ο θάνατος έχει γίνει ιδεώδες – υπό την αιγίδα του αγκυλωτού σταυρού, για παράδειγμα. Εγελιανός ορισμός του κυρίου: εκείνος που αντίκρισε τον θάνατο. Με άλλα λόγια, ο θάνατος εξουσιοδοτεί την υπεροχή του καθώς γίνεται η αναφορά του. Και θα μπορούσαμε να υπενθυμίσουμε τα οργισμένα ποδοβολητά του Χίτλερ το 1944, όταν, καθώς το ιδεώδες αυτό είχε αποκτήσει πραγματική υπόσταση, παρακολουθούσε την άτακτη φυγή των ηρώων που είχαν προτιμήσει τη ζωή.
Η αγάπη για τον πατέρα διστάζει συνήθως ανάμεσα στο καθήκον να ακολουθήσεις τον δρόμο του –με κίνδυνο να γίνεις ένα μέτριο ομοίωμα– και το καθήκον να πεθάνεις για κείνον, που είναι ο μόνος τρόπος να πραγματωθείς μέσα στην αυθεντικότητα του ιδεώδους. Στο Παρίσι, η βερολινέζικη έκθεση των πλαστικοποιημένων πτωμάτων προκαλεί στον περίεργο Γάλλο ένα παράξενο αίσθημα «d�j‡ vu». Οχι μόνο επειδή η πόζα τους επιδιώκει να εκθειάσει την αιώνια ωραιότητα του σώματος με τον τρόπο του Αρνο Μπρέκερ, μέσα από το μυϊκό σύστημα. Αλλά επίσης επειδή τα πτώματα αυτά μεταφράζουν την επιθυμία να σαγηνεύσεις οριστικά το βλέμμα του Αλλου, πέρα από την ίδια τη ζωή: αυτός ο πόθος διαιωνίζεται εδώ.
Δεν προκαλεί έκπληξη όταν μαθαίνεις, από τη βιογραφία του, ότι ο Γκύντερ Φον Χάγκενς υπήρξε τη δεκαετία του ’70 πρόσφυγας από την Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Η τέλεια κυριαρχία στο σώμα είναι ένα παλιό πρωσικό ιδεώδες, το οποίο φαίνεται ότι το κουβάλησε μαζί του. Και ίσως να είναι κρίμα το ότι αυτοεξορίστηκε, γιατί τα «έργα» αυτά θα μπορούσαν να είχαν κάνει πιο χαρούμενες τις πλατείες των πόλεων–στρατώνων της Ανατολικής Γερμανίας.
Η περιοδεύουσα έκθεση που τα έχει συγκεντρώσει και τα επιδεικνύει τώρα, προσφέρει, με τίμημα ένα εισιτήριο, την ανατριχίλα μιας ακίνδυνης βεβήλωσης και την ικανοποίηση μιας εντελώς φυσικής παιδικής περιέργειας. Τι υπάρχει μέσα στο σώμα; Οταν το σώμα υποβαθμίζεται αναγόμενο στον μηχανισμό του, έχει αναμφίβολα «πτωματοποιηθεί» πολύ πριν καταστεί κατάλληλο για τις γυμναστικές ασκήσεις post mortem του δρα Φον Χάγκενς.
Ποιος είναι ο ψυχαναλυτής Σαρλ Μελμάν
Ο Σαρλ Μελμάν είναι Γάλλος ψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Διετέλεσε υπεύθυνος διδασκαλίας στη Φροϋδική Σχολή του Παρισιού που είχε ιδρύσει ο Ζακ Λακάν. Μετά τη διάλυση της σχολής αυτής και τον θάνατο του Λακάν, ίδρυσε το 1982 την Association Freudienne Internationale, η οποία το 2001 μετονομάστηκε σε Association Lacanienne International. Είναι επίσης συνιδρυτής, μαζί με τους Claude Dumezil, Gerard Pommier και Moustafa Safouan, της Fondation Europeenne pour la Psychanalyse. Είναι αρθρογραφος σε περιοδικά, αρχισυντάκτης του περιοδικού «La Celibataire» και συγγραφέας πολλών βιβλίων, ανάμεσά τους του «L’ homme sans gravite - Jouir a tout prix» («Ο άνθρωπος χωρίς βαρύτητα - Απόλαυση με κάθε τίμημα», εκδ. Denoel), στο οποίο επισημαίνει: «Ο άνθρωπος του 21ου αιώνα είναι χωρίς πυξίδα, χωρίς έρμα, απελευθερωμένος από την απώθηση, λιγότερο πολίτης απ’ όσο καταναλωτής, ένας άνθρωπος χωρίς βαρύτητα, προϊόν μιας φιλελεύθερης οικονομίας που θριαμβεύει στις μέρες μας και ο οποίος φαίνεται να μην έχει πλέον περιθώριο επιλογής: είναι κατά κάποιον τρόπο υποχρεωμένος να απολαμβάνει».
Στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνεται και το κείμενο για την έκθεση «Bodies», το οποίο είχε δημοσιευτεί αρχικά στο περιοδικό Art Press.
- Του Charles Melman, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 15/02/2009
