- Του Ηλια Mαγκλινη, Η Καθημερινή, Kυριακή, 16 Iανoυαρίου 2011
«Αυτή η κηλίδα που βλέπετε είναι η ντροπή μου, είναι το πηγαίο μου τραγούδι», έγραφε το 1929, έγκλειστος στο ψυχιατρείο του Ράιχεναου, ο Κόνσταντιν Κλέες. Σαράντα τεσσάρων χρόνων τότε, ο Κλέες υπέγραφε τα έργα ζωγραφικής που φιλοτεχνούσε εντός του ψυχιατρείου ως «αρχιφούρναρης, ζαχαροπλάστης και έμπορος αποικιακών ειδών». Ανεπιθύμητος ακόμα κι απ’ τους γονείς του, το 1912, μετά από αποτυχημένο γάμο με μια χήρα, εισάγεται σε ψυχιατρείο με «διωκτικό παραλήρημα». Λέει ότι «ακούει τη φωνή του Θεού» και επιδίδεται στην κοπροφαγία. Καταλήγει στο ψυχιατρείο του Ράιχεναου, όπου παρουσιάζει βελτίωση· επιδεικνύει μέγιστη εργατικότητα, διαβάζει Σαίξπηρ «με εμφανή ευχαρίστηση και σαφώς με κατανόηση του περιεχομένου», όπως αναφέρεται στο φάκελό του, και φιλοτεχνεί «ζωγραφιές κατατονικού χαρακτήρα». Οι ειδικοί λένε ότι τα έργα που φιλοτέχνησε τότε «θυμίζουν έργα κονστρουκτιβιστών. Σε άλλα έργα, τα ευαίσθητα αισθητικά παιχνίδια με τη διαφάνεια και την πυκνότητα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν πρόδρομοι της τέχνης της δεκαετίας του ’50, π. χ., του Αρνουλφ Ράινερ ή του Κρίστο». Στις 24 Ιουλίου του 1940, οι γιατροί αναφέρουν: «Εχει ηρεμήσει. Τον μεταφέραμε σ’ ένα άλλο ίδρυμα». Πρόκειται για το Γκράφενεκ, όπου, λίγες ημέρες αργότερα, ο Κόνσταντιν Κλέες θανατώνεται σε θάλαμο αερίων, μαζί με άλλους ψυχικά ασθενείς, στο πλαίσιο του προγράμματος ευθανασίας Τ4.
Ο Κλέες ήταν ένας από τους πολλούς ψυχικά διαταραγμένους εκείνης της εποχής, που άφησαν πίσω τους ενδιαφέρον ζωγραφικό έργο και την Πέμπτη, 20 Ιανουαρίου, στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς, θα εγκαινιαστεί μία έκθεση με έργα αυτών ακριβώς των καλλιτεχνών/τροφίμων ψυχιατρικών ασύλων, η οποία παρουσιάζεται για πρώτη φορά στη χώρα μας και φέρει τον τίτλο «Αιτία θανάτου: Ευθανασία. Εργα από τη συλλογή Prinzholn». Ενενήντα έξι έργα που προέρχονται από μια μεγάλη γερμανική συλλογή, από 18 καλλιτέχνες/ψυχικά ασθενείς, οι οποίοι, την περίοδο 1939-1944, υπήρξαν όλοι θύματα του προγράμματος ευθανασίας.
Εμπνευστής της συλλογής αυτής υπήρξε ο Hans Prinzholn (1886-1933), γιατρός αλλά και ιστορικός τέχνης, ο οποίος διέκρινε τις αισθητικές δυνατότητες που είχαν πολλά από τα έργα που φιλοτεχνούσαν νοσηλευόμενοι ασθενείς του, ενώ παράλληλα τον απασχολούσαν ζητήματα όπως οι απαρχές της καλλιτεχνικής ενόρμησης, καθώς και η «σχιζοφρενική αίσθηση της ύπαρξης», όπως αυτή αποτυπωνόταν στην εξπρεσιονιστική τέχνη της εποχής εκείνης.
Λίγο καιρό μετά τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Prinzholn συγκέντρωσε έργα από διάφορες ψυχιατρικές κλινικές και δημιούργησε μία μοναδική συλλογή στη Χαϊδελβέργη. Πέρα από το ότι βοηθούσε στην επανένταξη των ψυχιατρικών ασθενών στην κοινωνία, η λεγόμενη «τρελή τέχνη» έδειξε ότι κρύβει πολλές εκπλήξεις, ανοίγοντας συνάμα νέα παράθυρα σε μια ευρύτερη μελέτη του καλλιτεχνικού φαινομένου.
«Η συλλογή αυτή αριθμεί 17.000 έργα», μας είπε ο Στέλιος Κρασανάκης, ψυχίατρος και δραματοθεραπευτής, μέλος της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, η οποία και συνδιοργανώνει την έκθεση με το Μουσείο Μπενάκη και το Ινστιτούτο Γκαίτε. «Στην παρούσα έκθεση συμπεριλήφθηκαν τα 96 αυτά έργα, διότι όλα προέρχονται από ασθενείς που πρώτοι αυτοί δοκίμασαν τη φρίκη των θαλάμων αερίων. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο Prinzholn υπήρξε ψυχίατρος και ταυτόχρονα ιστορικός τέχνης, οπότε είχε το μάτι για να μας εισαγάγει σε όλη αυτή την προβληματική, στη σχέση τρέλας και τέχνης. Θεωρώ επίσης ως μη τυχαίο το γεγονός ότι τα έργα αυτά εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1922, γνώρισαν μεγάλη επιτυχία μάλιστα, και δύο χρόνια μετά εμφανίστηκε το Σουρεαλιστικό Μανιφέστο».
Ο Στέλιος Κρασανάκης υπογραμμίζει, πάντως, ότι «η δημιουργικότητα των ψυχικά ασθενών είναι ένα τεράστιο ζήτημα. Βλέπετε, ενίοτε η ψύχωση έχει δημιουργικό χαρακτήρα και μέσα από αυτή την έκθεση χαρτογραφούμε την περιοχή του ασυνειδήτου και της τρέλας. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο ψυχικά ασθενής είναι αυτομάτως και δημιουργός, καλλιτέχνης – το σύνηθες είναι τα περισσότερα έργα που προέρχονται από ψυχικά ασθενή άτομα να έχουν μιαν απλοϊκότητα. Βεβαίως, η δημιουργικότητα, η ζωγραφική, η μουσική, η υποκριτική, η γραφή κτλ. αποτελούν πλέον σημαντικό κομμάτι της υποστήριξης αυτών των ασθενών. Ωστόσο, τα λίγα εκείνα έργα που αξίζουν πραγματικά έχουν πολλά να μας πουν για τη σύνδεση τρέλας και τέχνης, δημιουργικότητας. Σκεφτείτε επίσης ότι την εποχή του Prinzholn, τα ψυχοφάρμακα δεν ήταν αυτό που έγιναν από τη δεκαετία του ’50 και μετά.
Με την έλευση των αντιψυχωσικών φαρμάκων δεν έχουμε πια τόσο εντυπωσιακές εκφράσεις της τρέλας όπως συνέβαινε τότε. Σήμερα, μόλις αρχίζει το παραλήρημα, ο ασθενής παίρνει το φάρμακό του και ηρεμεί. Ανακουφίζεται ο ασθενής βέβαια, αλλά κάτι χάνεται μέσα από αυτό. Το ενδιαφέρον είναι ότι πολλά από τα έργα αυτά είχαν πολλή χαρά μέσα τους, ήταν ένα αντιστάθμισμα στον ζόφο της εποχής εκείνης. Η έκθεση περιλαμβάνει και έργα με τραγικό χαρακτήρα, που θυμίζουν κάπως την περίφημη Κραυγή του Μουνχ. Ομως, και για εμάς, τους διοργανωτές, αυτή η έκθεση είναι ένα αντιστάθμισμα στη μαυρίλα της εποχής μας, μολονότι πρόκειται για μια έκθεση που έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα με μεγάλο οικονομικό κόστος και πολύ κόπο».
Τι απέγινε ο Prinzholn, ο «πατέρας» της περίφημης συλλογής; Μετά τρεις άτυχους γάμους και την αποτυχία του να βρει μόνιμη θέση ως καθηγητής σε πανεπιστήμιο, αποσύρθηκε στο Μόναχο, όπου έζησε με τη θεία του, συνεχίζοντας το συγγραφικό του έργο, ώς το 1933, χρονιά του θανάτου του από τύφο. Η συλλογή του «παραχώθηκε» σε μια σοφίτα του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Η ειρωνεία είναι ότι το 1938 μερικά έργα εκτέθηκαν στο πλαίσιο προπαγανδιστικής έκθεσης των ναζί με τον τίτλο «Τέχνη της παρακμής». Από το 2001, η συλλογή Prinzholn αποτελεί μόνιμη έκθεση στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης.
- Η εξόντωση ανθρώπων και ψυχών
«Η νομιμοποιημένη εξόντωση της άχρηστης ζωής», ήταν ο τίτλος εργασίας που εκδόθηκε το 1920 από δύο καθηγητές, τον νομικό Καρλ Μπίντιγκ και τον ψυχίατρο Αλφρεντ Χόχε. «Η εξόντωση ανθρώπων πνευματικώς νεκρών δεν συνιστά έγκλημα, αλλά μια πράξη επιτρεπτή, όσο και επωφελή», έγραφαν οι δύο καθηγητές. Το 1939, ο Αδόλφος εξουσιοδότησε κορυφαίους επιστήμονες, ώστε να «καταστεί εφικτή η διενέργεια ευθανασίας σε ασθενείς με ανίατα, κατά την ανθρώπινη κρίση, νοσήματα». Αρμόδια ήταν μια ημι-κρατική οργάνωση που είχε την έδρα της στον αριθμό 4 της Τίεργκαντεστράσε του Βερολίνου - εξ ου και η συντομογραφία «επιχείρηση Τ4».
Μετά τον θάνατο κάθε ασθενούς, οι οικείοι του λάμβαναν μια ειδοποίηση, ότι μεταφέρθηκε σε ίδρυμα της επαρχίας, όπου προς το παρόν δεν επιτρέπονταν επισκέψεις. Δύο εβδομάδες αργότερα ακολουθούσε «παρηγορητική επιστολή» με τα πιστοποιητικά θανάτου - συνήθως ήταν κάποια ασθένεια ή αιφνίδιος θάνατος.
Παρά την άψογη οργάνωση, ορισμένα μπερδέματα με ονόματα και τεφροδόχους και οι ασυνήθιστα πολλές αγγελίες θανάτου σε εφημερίδες, προκάλεσαν τις υποψίες του γερμανικού πληθυσμού, ο οποίος αντέδρασε. Τότε ο Χίτλερ διέταξε την αναστολή της επιχείρησης Τ4, σε μια εποχή που τα γερμανικά στρατεύματα καθηλώνονταν στο Στάλινγκραντ. Για να μιλήσουμε με αριθμούς, μέσα στο 1940 εκτελέστηκαν 70.273 ασθενείς σε έξι οικήματα. Εως το 1945 ο αριθμός αυτός έφτασε τις 90.000, ενώ σε παιδιατρικές κλινικές εκτελέστηκαν με χορήγηση φαρμάκων περίπου 5.000 ανάπηρα παιδιά.
- Εως τις 13 Μαρτίου
Η έκθεση «Αιτία θανάτου: Ευθανασία. Εργα από τη συλλογή Prinzhorn», θα εγκαινιαστεί στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138) την Πέμπτη 20 Ιανουαρίου, στις 8 μ. μ. και θα διαρκέσει έως τις 13 Μαρτίου.
Το Σάββατο 22 Ιανουαρίου θα πραγματοποιηθεί στον ίδιο χώρο ημερίδα με τίτλο «Η τέχνη των αποκλεισμένων», η οποία θα ξεκινήσει στις 11 π. μ. και θα ολοκληρωθεί με θεατρικό αναλόγιο, βασισμένο στο ημερολόγιο εγκλεισμού της γλύπτριας Καμίλ Κλοντέλ.
Τέλος, την Παρασκευή 11 Φεβρουαρίου και ώρα 5 μ. μ., θα πραγματοποιηθεί μια ακόμα ημερίδα στο Ινστιτούτο Γκαίτε (Ομήρου 14-16) με θέμα «Δημιουργικότητα και παραφροσύνη», την οποία διοργανώνει η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία.
No comments:
Post a Comment