Η Πρωτοπορία στο διάστημα

• Της ΠΑΡΗΣ ΣΠΙΝΟΥ, Επτά, Κυριακή 9 Ιανουαρίου 2011

• Μακέτες πυραύλων, αφίσες και σκίτσα διαστημικών σκαφών που έκαναν ρώσοι καλλιτέχνες από το 1900 ώς το 1930 εκτίθενται στη Θεσσαλονίκη 

Στις αρχές του 20ού αιώνα εκτός από την Οκτωβριανή Επανάσταση η επαναστατική διαστημική τεχνολογία ενθουσίαζε τους Ρώσους. Εντυπα ευρείας κυκλοφορίας φιλοξενούν άρθρα με θέμα τις πτητικές μηχανές ή την εξωγήινη ζωή, αφίσες διαφήμιζαν διαπλανητικές πτήσεις. Τα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας του Μπογκντάνοφ γίνονται ανάρπαστα, ενώ ο Αλεξέι Τολστόι περιγράφει πώς δύο κομμουνιστές απογειώνονται από την Πετρούπολη με προορισμό τον Αρη, στο βιβλίο του «Αελίτα», που έγινε και ταινία από τον Προτοζάνοφ.

Πρώτη φορά το 1927 παγκόσμια έκθεση παρουσιάζει στη Μόσχα μακέτες πυραύλων, φωτογραφίες γαλαξιακών φαινομένων, σκίτσα αεροπλάνων και διαστημικών σκαφών. Οι επιστήμονες διατρανώνουν τις ιδέες τους για τη συμπαντική βιολογία και διατροφή -σπόροι που θα μπορούσαν να μαζευτούν από το σύμπαν και να φυτευτούν στη γη. Ακόμα και το Μνημείο της Τρίτης Διεθνούς του Βλαντιμίρ Τάτλιν συμβολίζει τη συνέχιση του άξονα της Γης προς το διάστημα, άρα και την προβολή του κομμουνιστικού ιδεώδους στους ουρανούς...

• Η επιστήμη συναντά την τέχνη

Εκκεντρικοί φιλόσοφοι και εμπνευσμένοι επιστήμονες έδωσαν ώθηση σε οραματιστές καλλιτέχνες, όπως αποκαλύπτει η έκθεση «Το σύμπαν της Ρωσικής Πρωτοπορίας: τέχνη και εξερεύνηση του διαστήματος, 1900-1930», που φιλοξενείται στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη (Μονή Λαζαριστών) μέχρι τις 27 Μαρτίου.

Η έκθεση οργανώνεται με πρωτοβουλία του ισπανικού Ιδρύματος Μποτίν και βασίζεται σε έργα της συλλογής Κωστάκη, ενώ «εξετάζει το διάστημα από διαφορετικές οπτικές γωνίες ταυτόχρονα», όπως επισημαίνει η διευθύντρια του μουσείου Μαρία Τσαντσάνογλου. «Από την πλευρά της επιστήμης, της αισθητικής, της οντολογίας, της μεταφυσικής. Αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι αφ' ενός η εμφανής σύγκλιση επιστήμης και τέχνης στην εποχή της ρωσικής πρωτοπορίας και αφ' ετέρου η έμπρακτη απόδειξη ότι αυτό που φαντάζει ουτοπικό και ποιητικό μπορεί τελικά να υλοποιηθεί και να αλλάξει ριζικά τη ζωή των ανθρώπων».

Σε ένα καθεστώς που έδινε έμφαση στη μεταμόρφωση της κοινωνίας βάσει μιας επιστημονικής κατανόησης του κόσμου οι καλλιτέχνες ένωσαν το πνεύμα με την ύλη για να μεταδώσουν αυτές της ιδέες. Ο μηχανικός Κονσταντίν Τσιολκόφσκι, «ιδρυτής της κοσμοναυπηγικής», φωτογραφιζόταν το 1924 στο σπίτι του με μια αιωρούμενη μακέτα αεροσκάφους -που ωστόσο ήταν βαρύτερο από τον αέρα- ενώ ο ζωγράφος Σόλομον Νικρίτιν σχεδίαζε «ζέπελιν» καθώς και παράξενα διαστημικά λεωφορεία.

Από τους πρωτοπόρους της αφηρημένης ζωγραφικής ο Μαλέβιτς καλλιεργεί την ιδέα πως η τέχνη καταγράφει και ερμηνεύει το σύμπαν, ενώ υπερασπίζεται τους «σουπρεματιστικούς δορυφόρους» του ήδη από το 1919: «Πρέπει κανείς απλώς να εντοπίσει τη διασύνδεση μεταξύ δύο σωμάτων που διατρέχουν το διάστημα, δηλαδή της Γης και της Σελήνης. Ισως τότε να μπορεί να δημιουργηθεί μεταξύ τους ένας σουπρεματιστικός δορυφόρος, ο οποίος θα κινείται σε τροχιά δημιουργώντας τη δική του νέα πορεία», διαβάζουμε στον κατάλογο της έκθεσης που περιλαμβάνει ενδιαφέροντα κείμενα ιστορικών τέχνης, φιλοσόφων και αστρονόμων.

• Δέος μπροστά στο Σύμπαν

Ο Ρόντσενκο εμπνέεται από την τροχιά των πλανητών και ο Κλούτσις φαντάζεται την εποίκισή τους. Ο Γιουόν ζωγραφίζει ανθρωποειδή, ο Κρουτικόφ ιπτάμενες πόλεις, ο Κουντριάσεφ απεικονίζει μια ισχυρή πτώση και ταχεία επιτάχυνση από ένα διαστημικό σημείο εκκίνησης. Ο Λάμπας επιχειρεί να δώσει με την «Καμπίνα Αεροπλάνου» την αίσθηση της ανύψωσης και ολίσθησης. Ο Μπουρλιούκ, πατέρας του ρωσικού φουτουρισμού, κάνει το πορτρέτο του πιλότου ποιητή Καμένσκι εμφανίζοντας τον ξανθό αεροπόρο σαν χερουβείμ με φωτοστέφανο από ηλιαχτίδες.

Το έργο του Μαλέβιτς «Ταυτόχρονος θάνατος ανθρώπου μέσα σε αεροπλάνο στις σιδηροτροχιές» σχετίζεται με το πέταγμα, την πτώση και το θάνατο. Ακόμα όμως και οι αφηρημένες συνθέσεις του Βασίλι Καντίνσκι θα εκφράσουν την ταραχή του ανθρώπου μπροστά στο σύμπαν.

Η τεχνολογική ανάπτυξη, η επιστημονική εξερεύνηση, η αναγέννηση της μυθολογίας σε συνδυασμό με το φόβο μπροστά στο άγνωστο και το όραμα για την κατάκτηση του διαστήματος έδωσαν κίνητρο στους αιθεροβάμονες καλλιτέχνες.

Ωστόσο η προσγείωσή τους ήταν ανώμαλη με την εγκατάσταση του σταλινικού καθεστώτος, που σήμανε την αρχή της καταπίεσης της ελεύθερης σκέψης και δημιουργικότητας ακόμα και τον διωγμό πολλών επιστημόνων και καλλιτεχνών. Τουλάχιστον ο τεχνητός δορυφόρος «Σπούτνικ» και η πρώτη διαστημική πτήση του Γιούρι Γκαγκάριν τούς δικαίωσαν. *