ΓΙΩΡΓΗΣ ΒΑΡΛΑΜΟΣ: «Ενθεα»... ανθρώπινη, χειροποίητη χαρακτική

Ανήκει στη χορεία των εκλεκτότερων «μαθητών», του μεγάλου δημιουργού και φωτισμένου δασκάλου- «οδηγητή» της Ελληνικής Τέχνης, Γιώργου Κεφαλληνού, για «έξοδό» της από τα σαλόνια της αστικής τάξης- η οποία εκτός των άλλων προνομίων της, αυτή και μόνον, απολάμβανε τα έργα Τέχνης- και τη συμπόρευσή της με τις ανάγκες, τα δικαιώματά, τους κοινωνικούς και απελευθερωτικούς αγώνες του λαού. Ο σπουδαίος ζωγράφος- χαράκτης Γιώργης Βαρλάμος είχε τη μεγάλη τύχη να είναι ένας από τους τρεις «μαθητές» του (οι άλλοι ήταν η Λουίζα Μοντασάντου και ο Νίκος Δαμιανάκης) που ο Κεφαλληνός επέλεξε για να δουλέψουν μαζί του, επί τρία χρόνια στο εργαστήρι του για ένα μνημειώδες και ανεπανάληπτο καλλιτεχνικό και εκδοτικό επίτευγμα. Τη ζωγραφική και χαρακτική αποτύπωση σε ένα λεύκωμα δέκα μοναδικών - διεθνώς - αριστουργηματικών αρχαίων αγγείων, που ανήκουν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Το σπανιότατο σήμερα, συλλεκτικό λεύκωμα «ΔΕΚΑ ΛΕΥΚΕΣ ΛΥΚΗΘΟΙ».Ως χρέος τιμής στον αλησμόνητο δάσκαλό του Γ. Κεφαλληνό, ο οποίος του δίδαξε την πιο προοδευτική, την πιο οικεία, την πιο προσβάσιμη από το λαό τέχνη, την τέχνη της χαρακτικής, ο Γιώργος Βαρλάμος αφιερώνει το νέο του πανέμορφο λεύκωμα «ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ (σημειώσεις από το εργαστήριο - τεχνική της χαρακτικής - αρχή της τυπογραφίας - έργα χαρακτικής)», σε έκδοση (όπως και το προηγούμενο λεύκωμα του Βαρλάμου «ΑΓΡΙΟΛΟΥΛΟΥΔΑ») της «Σύγχρονης Εποχής».

Ο άλλοτε «μαθητής» του Κεφαλληνού, κορυφαίος εν ζωή «δάσκαλος» της χαρακτικής, της εικονογράφησης βιβλίων και της καλλιτεχνικής τυπογραφίας, Γιώργης Βαρλάμος, με τον πρόλογο και τα άλλα κείμενά του σε αυτό το βιβλίο - λεύκωμα μεταλαμπαδεύει όσα διδαγμένα από τον Κεφαλληνό καλλιέργησε σε μέγιστο βαθμό με τη μακρόχρονη εικαστική δημιουργία του. Ο Βαρλάμος με τα κείμενά του σ' αυτό το λεύκωμα «παραδίδει» μαθήματα, μοναδικής ιστορικής, θεωρητικής και πρακτικής γνώσης, νοηματικής πυκνότητας και καλλιτεχνικής σοφίας, για τα διάφορα είδη και τις τεχνικές της χαρακτικής και της τυπογραφίας.Της τυπογραφίας, βέβαια, «πριν τη φωτοσύνθεση. Ο αιώνας μπορεί σήμερα να καυχιέται για δύο μεγάλα κατορθώματα, θα 'λεγα, όπως έκανε το φτωχό - φτωχότερο, έτσι έκανε και το άσχημο - ασχημότερο. Εύγε!...», όπως τονίζει σε μια σημείωση του προλόγου του.

• Χαρακτική - δρόμος προς τη μόρφωση

«Τσαλαπετεινός» (λιθογραφία)

Ο Βαρλάμος προλογικά επισημαίνει ότι «η χαρακτική άνοιξε το δρόμο προς τη μόρφωση του ανθρώπου με τη γέννηση της τυπογραφίας και κατά συνέπεια με την ευρεία κυκλοφορία του βιβλίου, απρόσιτου μέχρι τότε στο λαό, γιατί το βιβλίο ήταν χειρόγραφο και προσιτό μόνο στην ολιγαρχία...».

Η εικονογράφηση του βιβλίου πρωτοξεκίνησε με το χειρόγραφο βιβλίο. Πολύ αργότερα η εικονογράφηση με τη χαρακτική και άλλα μέσα (κλισέ, offset, γραφικές τέχνες) ήρθαν να συμβάλουν στην ευρεία κυκλοφορία βιβλίων και εντύπων. Αλλά «η τεχνική όσο τέλεια και να 'ναι - και πρέπει να 'ναι - έρχεται δεύτερη». Πρώτο πρέπει να είναι το έργο τέχνης, γιατί αυτό «είναι κατάθεση ψυχής!...», πιστεύει ο δάσκαλος Γ. Βαρλάμος.

Πρώτο «μάθημά» του η χαρακτική, που χωρίζεται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες, των οποίων η αξιακή σειρά είναι η εξής: Ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο (σήμερα γίνεται και σε πλαστική ύλη). Χαλκογραφία και τα είδη της (βελονογραφία, οξυγραφία, λιπογραφία, τεχνική της ζάχαρης - ανακατεμένη με μαύρη σινική μελάνη, στιγμιογραφία, maniere noire, ακουατίντα). Λιθογραφία. Τέλος, η μεταξοτυπία, που ελάχιστα χρησιμοποιήθηκε από τον καλλιτεχνικό χώρο, ενώ «στο βιομηχανικό κατά διαστήματα γίνεται μόδα κι ύστερα εξαφανίζεται για χρόνια».

Ο Γ. Βαρλάμος ξεκαθαρίζει, βέβαια, ότι «δεν είναι η "κουζίνα"» της κάθε τεχνικής «που κάνει το έργο τέχνης», αλλά «η μαγική έλξη που ασκεί η θέα του αντιτύπου, η γοητεία που εκπέμπει, η ανεξήγητη γοητεία που αγγίζει το βάθος της ψυχής μας όσο τίποτε άλλο...».

• Η προϊστορία της τυπογραφίας

Το δεύτερο «μάθημα» αφορά στην τυπογραφία. Πού και πώς ξεκίνησε; «Αρχισε με τους Κινέζους, τους Φοίνικες ή τον Γουτεμβέργιο; Στη Μαγέννη ή στο Χαρλέμ; Πόσοι λαοί δε φιλοδοξήσανε τα πρωτεία!», σημειώνει ο Βαρλάμος. Θυμάται ότι ο Λουδοβίκος ΧΙΙ έλεγε: «Η τυπογραφία ήτανε εφεύρεση περισσότερο θεία παρά ανθρώπινη» και τους «Νόμους» του Πλάτωνα, όπου ο αρχαίος φιλόσοφος διατυπώνει τη σκέψη πως τα βιβλία θα γράφονταν ευκολότερα αν υπήρχαν ξύλινα γράμματα.

«Παπαρούνες», (λιθογραφία)

Η πρώτη προσπάθεια εκτύπωσης κεφαλαίων γραμμάτων σε χειρόγραφα βιβλία αρχίζουν από τον Χ αιώνα. Το ΧΙΙΙ αιώνα η εκτύπωση κεφαλαίων γραμμάτων γενικεύεται, καθώς οι καλλιγράφοι σκάλιζαν με το χέρι κεφαλαία γράμματα, τύπωναν το μαύρο κεφαλαίο και ύστερα το χρωμάτιζαν με διάφορα χρώματα και χρυσά.

Αιώνες πριν, όμως, οι ξυλογράφοι δουλεύανε για τη βαφή υφασμάτων. Κι όταν πρωτόρθε στην Ευρώπη χαρτί από την Αραβία, οι ξυλογράφοι σκαλίζανε τις φόρμες για τα λινά, αλλά και τα πρώτα Incunables (βιβλία τυπωμένα με ξύλινες πλάκες, με σκαλισμένες τις εικόνες και το κείμενο της κάθε σελίδας, κάθε σελίδα και άλλο ξύλο). Από τη συντεχνία των σταμπαδόρων («Printer») τυπώθηκαν τα πρώτα βιβλία.

• Οι πρώτες ύλες

Οι πρώτοι που τυπώσανε με μεταλλικά στοιχεία ήτανε δουλευτάδες του μετάλλου. Ο Γουτεμβέργιος σκάλιζε μεντάγιες. Ο Waldfogel και ο Mentelin ήταν χρυσοχόοι. Προϋπόθεση για να γίνει κάποιος τυπογράφος ήταν να μπορεί να σκαλίζει μήτρες και να χύνει τους χαρακτήρες. Υστερα ερχότανε το μελάνωμα και το τράβηγμα, σημειώνει ο Γ. Βαρλάμος, και ιστορεί τα υλικά και τις μεθόδους γραφής αρχαίων πολιτισμών.

Οι Ινδοί σοφοί έγραφαν σε φύλλα φοινικιάς. Οι Αιγύπτιοι σε λινά υφάσματα, ενώ τα δημόσια έγγραφα σε μολυβένια φύλλα. Οι Ασύριοι σε τούβλα, χαράζοντάς τα με «στύλο» πριν τα ψήσουν και σε όστρακα σπασμένων αγγείων. Σε παλαιότερες εποχές έγραφαν σε ξύλινες πλάκες. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε ο πάπυρος (έως τον Χ αιώνα ήταν το φθηνότερο και συνηθέστερο υλικό γραφής). Τον πάπυρο ακολούθησε η περγαμηνή (δέρμα, η διφθέρα των αρχαίων), όπου μπορούσαν να γράφουν και στις δύο πλευρές της, να την ξύσουν και να ξαναγράψουν με αντίστροφη φορά (αυτή τη διαδικασία σημαίνει η λέξη παλίμψηστο). Με την περγαμηνή πήρε το βιβλίο τη γνωστή μορφή του.

• Η εφεύρεση του χαρτιού

«Ερωτικό» (λιθογραφία)

Οι Κινέζοι χιλιάδες χρόνια πριν τους Ευρωπαίους κατασκεύαζαν χαρτί. Από τον ΙΧ αιώνα χαρτί χρησιμοποιούσαν στην Κίνα, στην Κορέα και την Ιαπωνία. Αργότερα, από Κινέζους αιχμαλώτους, έμαθαν οι Αραβες να κατασκευάζουν χαρτί. Ετσι την εποχή του Χαρούντ-Ελ-Ρασίντ, στη Βαγδάτη, το χαρτί αντικατέστησε την περγαμηνή. Τότε το χαρτί το έφτιαχναν από στουπί λιναριού, από κανάβι και αμυλόκολλα. Με τις κατακτήσεις των Μουσουλμάνων, η χρήση του χαρτιού εξαπλώθηκε - από το Αλγέρι και το Μαρόκο - στην Ισπανία, στην Ιταλία το 1278 και στη Γαλλία το 1312. Από το ΧΙΙΙ αιώνα στην Ευρώπη το χαρτί φτιαχνόταν από πολτοποιημένα άσπρα κουρελόπανα.Ο Βαρλάμος «διδάσκει» ότι η «προγονική» τεχνική κατασκευής χαρτιού «προίκισε τα παλιά βιβλία μ' ένα υλικό που ζηλεύουμε σήμερα μ' όλη τη βιομηχανική πρόοδο της εποχής. Τα παλιά ολλανδέζικα και βενετσιάνικα χαρτιά, πώς χαίρεσαι να τα ψηλαφίζεις, να τα χαϊδεύεις. Χαρτιά γεμάτα, γερά, γυαλιστερά όσο πρέπει. Υλικό υπέροχο, απόχρωση θερμή, γκραίνο απαλό. Πάνω κει τα μαύρα ήτανε βελούδο, τα κόκκινα κοράλι».

Στη συνέχεια, περιγράφει τα χαρακτηριστικά των χαρτιών στις συνήθεις εκδόσεις. Το «μπουφάν», το «σατινέ», το «γκλασέ», το «σπειρωτό» (ή όφσετ), το «κουσέ» (ή «ιλουστρασιόν»), το χαρτί χωρίς κόλλα, με μισή κόλλα, ή με ζελατίνα, τα χαρτιά καλυμμάτων και εξωφύλλων, τη διαδικασία χρωματισμού του χαρτιού, κι ακόμα τα χαρακτηριστικά ποιότητας ή ελαττωματικότητάς των χαρτιών, τα «εξωτικά» χαρτιά (λ.χ. το κινέζικο και γιαπωνέζικο), τα μεγέθη και σχήματα του χαρτιού και την εκτύπωση με διπλωμένα μια ή και περισσότερες φορές τα φύλλα του χαρτιού.

Η «αρχιτεκτονική» του βιβλίου

 

Περιγράφει τη φυσιολογία των τυπογραφικών στοιχείων, διαφόρων τύπων γραμμάτων - γραμματοσειρών και της σελιδοποίησης, που είναι «η αρχιτεκτονική του βιβλίου», ώστε να είναι καλαίσθητο και ευανάγνωστο. Ο Βαρλάμος πιστεύει ότι «οποιοδήποτε και αν είναι το θέμα του και οσοδήποτε λίγο και αν έχει διακοσμηθεί, ένα βιβλίο μπορεί να 'ναι ένα πραγματικό έργο τέχνης, αν τα στοιχεία με τα οποία τυπώθηκε είναι ωραία και αν αυτοί που το τύπωσαν επιμεληθήκανε τη γενική του εμφάνιση. Ενα βιβλίο χωρίς κανένα στολίδι μπορεί να 'ναι πραγματικά ωραίο αν η αρχιτεκτονική του σύνθεση είναι καλή». Στην καλή «αρχιτεκτονική σύνθεση» παίζουν σημαντικό ρόλο και η στοιχειοθέτηση του γενικού τίτλου του βιβλίου, των τίτλων των κεφαλαίων, της αφιέρωσης, του μότο που πιθανόν χρησιμοποιεί και του προλόγου. Και γι' αυτά τα θέματα, όπως και για τη στοιχειοθέτηση των ποιημάτων, δίνει μεγάλο «μάθημα» ο Βαρλάμος.

«Μνημόσυνο στην Ε.Ζ.» (χαλκογραφία)

Μα το συναρπαστικότερο «μάθημα» που δίνει ο Βαρλάμος, «μάθημα» κι απόδειξη της μεγάλης τέχνης του, «μάθημα» - χαρά της όρασης, του νου και της ψυχής - είναι τα ίδια τα μαυρόασπρα και έγχρωμα δημιουργήματα της «ένθεα» ανθρώπινης τέχνης των χεριών του, που περιλαμβάνονται στο λεύκωμα, το οποίο κλείνει με σύντομο βιογραφικό του.

«Χειμώνας» (έγχρωμη ξυλογραφία)

«Το λιμάνι του Πειραιά» (χαλκογραφία)

«Το χωριό Πύργος» (ξυλογραφία)

Ξυλογραφία

Α. Ε., ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, Κυριακή 23 Γενάρη 2011