Tου Ηλια Μαγκλινη, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 28/03/2010
Μπαίνοντας στην αίθουσα όπου φιλοξενείται η ρετροσπεκτίβα που οργανώνει η Tate Modern του Λονδίνου στον Αρσίλ Γκόρκι, τον Αρμένιο ζωγράφο που έζησε και δημιούργησε στην Αμερική από τη δεκαετία του ’20 έως και το 1948, χρονιά του εκούσιου θανάτου του, βρίσκεται κανείς περιτριγυρισμένος από τα νεανικά του έργα. Καμβάδες με χυμούς από χρώματα και σχήματα, στο μεταίχμιο του σουρεαλισμού και του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, έργα μιας πολύ ιδιαίτερης, μοναχικής καλλιτεχνικής χειρονομίας που κατέστησε τον αινιγματικό Γκόρκι κεντρική μορφή στο καλλιτεχνικό στερέωμα των ΗΠΑ εκείνη την εποχή.
Πολύ γρήγορα όμως, ήδη από την κεντρική είσοδο της έκθεσης, τη ματιά σου «κλέβει» ένας πίνακας που βρίσκεται στο απώτατο άκρο, στον τοίχο της τρίτης διαδοχικής αίθουσας της συνολικής έκθεσης. Ο τίτλος του έργου είναι «Ο καλλιτέχνης και η μητέρα του», πίνακας που τυράννησε τον Γκόρκι από το 1926 έως και το 1942 - δεκαοχτώ ολόκληρα χρόνια. Για την ακρίβεια, υπάρχει μια ακόμα εκδοχή του ίδιου πίνακα, την οποία ο Γκόρκι είχε δουλέψει από το 1926 έως το 1936. Σε κάθε περίπτωση, πίσω από αυτό τον πίνακα, κρύβεται μια ολόκληρη ιστορία που δεν αφορά μόνο τον δημιουργό, αλλά έναν ολόκληρο λαό υπό διωγμόν.
Σε μερικές κομβικής σημασίας σκηνές της κινηματογραφικής ταινίας «Αραράτ», του Καναδοαρμένιου Ατόμ Εγκογιάν, βλέπουμε τον Γκόρκι να προσπαθεί να ολοκληρώσει αυτόν ακριβώς τον πίνακα, που έμελλε να γίνει το πιο εμβληματικό του έργο. Στο φιλμ παρακολουθούμε κάθε τόσο τον καλλιτέχνη να παλεύει με τις μνήμες που τον στοιχειώνουν, να παίρνει ανάσες δοκιμάζοντας έναν παραδοσιακό αρμένικο χορό μπροστά στο ημιτελές έργο και στη συνέχεια, σε μια στιγμή απελπισίας αλλά και λύτρωσης, να παρεμβαίνει με μια σχεδόν καταστροφική μανία πάνω στον εν εξελίξει πίνακα - για να τον ολοκληρώσει έτσι.
Το «μοντέλο»
Τι ακριβώς απεικονίζει όμως το συγκεκριμένο έργο; Μία γυναίκα καθιστή και στο πλάι της ένα νεαρό αγόρι. Το αγόρι είναι ο ίδιος ο Γκόρκι και η γυναίκα είναι η μητέρα του. Το μοντέλο του καλλιτέχνη για τον πίνακα ήταν μια ασπρόμαυρη φωτογραφία του μικρού Γκόρκι με τη μητέρα του, τραβηγμένη στην αρμενική πόλη Βαν το 1912. Η φωτογραφία τραβήχτηκε για ένα συγκεκριμένο σκοπό: η μητέρα του Γκόρκι ήθελε να την στείλει στον άνδρα της και πατέρα του παιδιού, ο οποίος είχε μεταναστεύσει στην Αμερική.
Τρία χρόνια μετά τη λήψη αυτής της φωτογραφίας, οι Νεότουρκοι έβαλαν σε εφαρμογή ένα καλά σχεδιασμένο πρόγραμμα εξόντωσης των αρμενικών πληθυσμών που ζούσαν στην τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία. Υπολογίζεται ότι ενάμισι εκατομμύριο Αρμένιοι εξοντώθηκαν και ειδικά ο γενέθλιος τόπος του Γκόρκι, η πόλη Βαν, έπαιξε τον δικό της ρόλο στο δράμα αυτό, καθώς πέρα από τις διώξεις, ικανός αριθμός Αρμενίων κατέφυγε στα βουνά σε ένα απελπισμένο αντάρτικο. Υποτίθεται ότι και ο νεαρός Γκόρκι πήρε μέρος σε αυτές τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, μαζεύοντας σφαίρες και όπλα από τους σκοτωμένους Τούρκους στρατιώτες (σημειωτέον, πουθενά στην Tate Modern, ούτε στον κατάλογο της έκθεσης, δεν αναφέρεται ο όρος «γενοκτονία» παρά μόνον «διώξεις και εκτοπίσεις»).
Είναι δύσκολο να πει κανείς με σαφήνεια ποιος ήταν ο ρόλος του μικρού Γκόρκι σε εκείνα τα γεγονότα, το βέβαιο όμως είναι ότι επέζησε της γενοκτονίας, όπως και η μικρή του αδελφή - όχι όμως και η μητέρα τους, η οποία πέθανε το 1918 από ασιτία. Τα δύο παιδιά κατέφυγαν στην Αμερική (με ενδιάμεσους σταθμούς τον Πειραιά και την Πάτρα, μεταξύ των άλλων) όπου ενώθηκαν ξανά με τον πατέρα τους.
Ο Γκόρκι είχε ξεχάσει εντελώς την ύπαρξη εκείνης της φωτογραφίας, ψάχνοντας όμως μια μέρα τυχαία τα συρτάρια του πατέρα του, έπεσε πάνω της. Το γεγονός ήταν αρκετό για να πυροδοτήσει τη φαντασία του και να ξύσει ταυτόχρονα τις πληγές της μνήμης. Η μοναδική αυτή φωτογραφία αποτέλεσε την αυστηρά προσωπική του γέφυρα με τη μητρική αγκαλιά και τη μητέρα πατρίδα - και οι δύο οριστικά χαμένες.
Η παρέμβαση του καλλιτέχνη στον πίνακα που τον παίδευε σχεδόν μια εικοσαετία, σύμφωνα με την ταινία «Αραράτ» (και μελετητές-βιογράφους του Γκόρκι), ήταν να πάρει μπογιά με τα χέρια του και να σβήσει τα χέρια της μάνας. Στην ταινία, βλέπουμε τα χέρια του γιου-δημιουργού να «χαϊδεύουν» τα χέρια της μάνας-έργου, μετατρέποντάς τα σε μια λευκή μουντζούρα. Κίνηση που ενδεχομένως να συμβολίζει τη βάναυση διακοπή μιας κοινής ζωής.
Arshile Gorky
Προειδοποίησε για το θάνατό του
Ο Αρσίλ Γκόρκι κρεμάστηκε το 1948. Είχε προειδοποιήσει σχεδόν τους πάντες για την επικείμενη αυτοχειρία του. Λέει μια ηρωίδα στην ταινία: «Βλέποντας αυτό τον πίνακα καταλαβαίνεις ότι ο Γκόρκι τελικά θα αυτοκτονήσει;» Για τους Αρμένιους, ο συγκεκριμένος πίνακας είναι ένα ιερό σύμβολο. Εξηγεί ποιοι είναι, πώς και γιατί βρέθηκαν εξόριστοι σε ξένους τόπους. Η ίδια η αυτοχειρία του έχει ερμηνευθεί ως συνέπεια του κακοφορμισμένου παρελθόντος – όπως και οι αυτοκτονίες του Πάουλ Τσέλαν και του Πρίμο Λέβι.
Αλλοι δεν είναι τόσο βέβαιοι. Ο Γκόρκι έπασχε από κατάθλιψη και ειδικά το 1947–48 υπέστη διάφορες ατυχίες: προσβλήθηκε από καρκίνο, το στούντιό του κάηκε και πολλά έργα του καταστράφηκαν, ενώ είχε κι ένα σοβαρό αυτοκινητικό ατύχημα, λόγοι που ενδεχομένως να έπαιξαν το ρόλο τους στην απόφασή του να κόψει το νήμα της ζωής του.
Ομως, ο Γκόρκι ήταν μια αινιγματική φιγούρα: αν ο πίνακας «Ο καλλιτέχνης και η μητέρα του» προδίδει μια απελπισμένη κίνηση να ξαναβρεί τις ρίζες του, κάποιες άλλες κινήσεις πρόδιδαν μια τάση του να ξεκολλήσει από το παρελθόν. Πρώτα απ’ όλα άλλαξε το όνομά του: το Βοσντανίγκ Μανούγκ Αντοϊάν έγινε Αρσίλ Γκόρκι – ο ίδιος διέδιδε ψευδώς ότι ήταν ανιψιός του Μαξίμ Γκόρκι, ενώ διατεινόταν πως καταγόταν από τη Ρωσία ή τη Γεωργία. Ελεγε ακόμα ότι υπήρξε μαθητής του Σεζάν.
Εκθέσεις–σταθμοί
Η ρετροσπεκτίβα στον Αρσίλ Γκόρκι δεν είναι η πρώτη μεγάλη έκθεση αφιερωμένη στο έργο του. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις εκθέσεις στο Whitney (1951), στο ΜΟΜΑ (1962), στην Μπιενάλε της Βενετίας, στην Tate Gallery (1965), στην επίσης βρετανική Whitechapel Art Gallery και στην Caja de Pensiones της Μαδρίτης. Πάντως, η ρετροσπεκτίβα στην Tate Modern (θα διαρκέσει έως τις 3 Μαΐου) αποτελεί μεταφορά της έκθεσης στο Philadelphia Museum of Art των ΗΠΑ (21/10/2009 - 10/1/2010), ενώ τη σκυτάλη θα πάρει στη συνέχεια το The Museum of Contemporary Art του Λος Αντζελες (6/6 - 20/9/2010).
Πρωτοπόρος αλλά και παραγωγικός
Στην Αμερική, ο Αρσίλ Γκόρκι έζησε και ευτυχισμένα χρόνια. Εκανε οικογένεια (τα παιδιά του έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στη διάδοση του έργου του), ενώ και ως καλλιτέχνης έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης, με τον Αντρέ Μπρετόν να τυγχάνει φίλος και ένθερμος θαυμαστής του. Είναι εξάλλου φανερό από τη μεγάλη έκθεση στην Tate Modern ότι ως ζωγράφος ο Γκόρκι επέδρασε καταλυτικά σε άλλους μεγάλους Αμερικανούς ζωγράφους, όπως τον Βίλεμ ντε Κούνινγκ και τον Μαρκ Ρόθκο. Υπήρξε ιδιαίτερα παραγωγικός, πάνω απ’ όλα όμως, όπως σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης Μάθιου Γκέιλ: «Αναγνωρισμένος από τους σύγχρονούς του ως πρωτοπόρος, ο πρόωρος θάνατός του προκάλεσε αλλεπάλληλα κύματα σοκ σε μια ολόκληρη γενιά Αμερικανών ζωγράφων, αφήνοντας σε εκκρεμότητα μονάχα τις πιθανότητες όλων όσων υπαινισσόταν μέσα από τη ζωγραφική του». Πολλοί ταύτισαν τον αυτοματισμό του πινέλου του με εκείνον των σουρεαλιστών, αλλά όπως επιμένει ο Γκέιλ: «Η τέχνη του θεμελιώθηκε πάνω στη δεξιοτεχνία και τη μνήμη. Ηταν ένας προσωπικός κόσμος χαμένων πράξεων, που μπορούσε να βρει διέξοδο μέσα από τη μεταμόρφωση. Ηταν μια τέχνη εξορίας. Η φαντασία του ήταν σύνθετη και προσωπική, αλλά δύσκολα θα έλεγε κανείς ότι επρόκειτο για την απελευθέρωση μορφών μέσω του ασυνείδητου, όπως διατεινόταν ο Αντρέ Μασόν, ένας από τους αυθεντικούς σουρεαλιστές».
No comments:
Post a Comment