Το όνομα του Μαρσέλ Ντισάν [Marcel Duchamp] ανακαλεί στο μυαλό πρώτα ένα πράγμα, ένα λευκό, πορσελάνινο ουρητήριο και κατόπιν μια έννοια, το readymade. Το πράγμα εκείνο, που σήμερα πια δεν είναι «πράγμα» αλλά έργο τέχνης ή, τουλάχιστον, ένα έργο, όπου συγχέονται τα όρια της τέχνης και της καθημερινότητας, έχει πια ταυτιστεί στη συνείδηση με την ιδέα του readymade.
Μια εποχή ζυμώσεων
Πώς πρωτόγιναν όμως αυτά; Πώς έγινε ο Ντισάν προφήτης της μοντέρνας τέχνης με την ιδέα του ότι οποιοδήποτε αντικείμενο της καθημερινότητας συλλάβει ένας καλλιτέχνης, αν του κολλήσει το όνομά του, γίνεται καλλιτέχνημα; Τούτη είναι μια ιδέα που διαπερνά ολόκληρη τη μοντέρνα τέχνη, αρχίζοντας από τα readymade.
Η Τέιτ Μόντερν, στο Λονδίνο, πραγματοποιεί τώρα μια πλούσια έκθεση αφιερωμένη στον Μαρσέλ Ντισάν και σε δύο φίλους και ομοϊδεάτες του, τον ζωγράφο Φρανσίς Πικάμπια [Francis Picabia] και τον φωτογράφο Μαν Ρέι [Man Ray]. Η εποχή τους, ο καιρός που διαμόρφωσε τη δημιουργικότητα και τη σκέψη τους, ήταν ιδιαίτερα γόνιμη, πολύ περισσότερο από σήμερα, από την άποψη της ζύμωσης ιδεών.
Ο Ντισάν μεγάλωσε μέσα στην τέχνη. Γόνος μιας εύπορης οικογένειας από τη Β. Γαλλία (γενν. 1887) είχε παππού έμπορο και ζωγράφο, δύο αδέλφια και μια αδελφή που έγιναν οι δύο ζωγράφοι και ο ένας γλύπτης. Ο ίδιος δεν έδειξε από μικρός ταλέντο και ίσως γι’ αυτό αργότερα ποντάρισε την τύχη του στην «έλλειψη ταλέντου». Αλλά ούτε μεγάλοι ζωγράφοι σύγχρονοί του, όπως ο Πιέτ Μόντριαν [Piet Mondrian] και ο Κάζιμιρ Μάλεβιτς, έδειξαν κάποιο πρώιμο ταλέντο. Ο Ντισάν σαν κι αυτούς εξελίχθηκε σε ζωγράφο και η απόδοσή του του σώματος ως «κυματιστού μηχανισμού» στο «Γυμνό κατεβαίνοντας τη σκάλα Νο 2» (1912) τον έκανε διάσημο στην Αμερική, όταν πρωτοπαρουσιάστηκε στο Αρμορι Σόου, μια έκθεση που γνώρισε τη μοντέρνα τέχνη στη Νέα Υόρκη.
Πριν από αυτό, όμως, το 1906 ο Ντισάν είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι, όπου με δύναμη ξεπρόβαλε ο μοντερνισμός. Ηταν η χρονιά που ο Πικάσο [Pablo Picasso] ζωγράφισε το πορτρέτο της Γκέρντρουντ Στάιν με το πρόσωπό της σαν αφρικανική μάσκα. Ο Πικάσο και ο Μπρακ [Braque], οι δημιουργοί του κυβισμού, με κάθε καινούργιο έργο τους επανακαθόριζαν την ιδέα της ζωγραφικής. Ο Ντισάν και τ’ αδέλφια του ήταν μέρος αυτής της καλλιτεχνικής επανάστασης που απέβλεπε να ξαναφτιάξει τον κόσμο στη ζωγραφική, να τον κάνει σύγχρονο. Ο «Ποδηλάτης» του Ζαν Μεντζιγκέρ [Jean Metzinger, 1913] απεικονίζει έναν ποδηλάτη σκυμμένο πάνω στο τιμόνι, μέσα στη σωματική ένταση της στιγμής που πατά τα πετάλια για να ορμήσει εμπρός. Ισως από εκεί, όπως γράφει ο Τζόναθαν Τζόουνς στην «Γκάρντιαν», να ήρθε στον Ντισάν η ιδέα του ποδηλάτου σαν συμβόλου. Ετσι προήλθε το πρώτο readymade έργο τέχνης, η «Ρόδα ποδηλάτου», ένας ακτινωτός τροχός τοποθετημένος πάνω σε ένα σκαμπό.
Η «Ρόδα ποδηλάτου», όμως, είναι και ένα κυβιστικό έργο ισάξιο με τη σύνθετη, συμπαγή τέχνη του Πικάσο και του Μπρακ και ανήκει στο Παρίσι εκείνου του καιρού, όταν ο Ντισάν δεν είχε ακόμα σκεφθεί να ονομάσει τα έργα του readymade. Αυτή έγινε στην Αμερική, όπου έπλευσε το 1915. Μια ημέρα του χειμώνα, καθώς περπατούσε σε ένα χιονισμένο δρόμο της Νέας Υόρκης, είδε μια σειρά από φτυάρια να κρέμονται στον τοίχο, μέσα σε ένα μαγαζί σιδηρικών. Αγόρασε ένα και το κρέμασε από το ταβάνι, στο στούντιό του. Το ονόμασε «Σπασμένο μπράτσο, από τον Μαρσέλ Ντισάν 1915» – όχι «τού» αλλά «από τον». Δεν είναι δημιούργημα κάποιου, αλλά κάτι προσεταιρισμένο από κάποιον σε μια διαφορετική, από εκείνη που προοριζόταν, λειτουργία. Ηταν το πρώτο readymade που υπάρχει και σήμερα σε αντίγραφο όπως και τα περισσότερα readymade του Ντισάν που τα πρωτότυπά τους έχουν καταστραφεί ή χαθεί από τότε.
Αμίμητες μιμήσεις
Ισως η ιδέα του Ντισάν για τα readymade να είναι το τελευταίο παιχνίδι σκάκι στη μακριά πορεία της Δυτικής τέχνης, από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι [Leonardo Da Vinci] και ύστερα, να καθιερωθεί το πνευματικό ανάστημα του καλλιτέχνη. Σχετικά προκάτοχοί του δεν ήταν μόνο ο Ντα Βίντσι, αλλά και ο Αγγλος ζωγράφος Τζόσουα Ρέινολντς και όλοι εκείνοι οι καλλιτέχνες που πίστευαν ότι το ταλέντο τους είναι πνευματικό δώρο. Από αυτή την άποψη μπορεί να ειπωθεί ότι ο Ντισάν δεν ανακάλυψε τίποτε το νέο. Και όμως ανακάλυψε κάτι νέο το οποίο, παρά ή ίσως εξαιτίας της τεράστιας απήχησης που είχε στην τέχνη, δεν μπορεί να ανακαλυφθεί εκ νέου. Οπως ένα αστείο δεν μπορεί να ειπωθεί ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που πρωτοειπώθηκε. Και τούτος, ο πιο εφευρετικός καλλιτέχνης του 20ού αιώνα, ίσως έπαιξε ένα παιχνίδι στην ιστορία, γιατί μ’ όλο που ενέκρινε και υπέγραφε «μιμήσεις» των έργων του και είναι ο προφήτης του «ομοιώματος», ο ίδιος είναι αμίμητος. [The Guardian, Η Καθημερινή, 9/5/2008]
No comments:
Post a Comment