Αβάνα, όλη η πόλη μια γκαλερί

• Στην εναλλακτική, ευέλικτη, πανταχού παρούσα 10η Μπιενάλε είναι εμφανές ότι κάτι αλλάζει στην Κούβα

• Του Γιαννη Γιγα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 31/5/2009
  

Η συμμετοχή σαράντα κρατών με περισσότερους από 200 καλλιτέχνες στην επίσημη διοργάνωση, η καταπληκτική συμμετοχή της πόλης - σύμβολο με 110 παράλληλες εκδηλώσεις στις οποίες δραστηριοποιήθηκαν περίπου 500 «ντόπιοι» καλλιτέχνες (Κουβανοί, Λατινοαμερικάνοι και εκ Καραϊβικής), έκαναν την απριλιάτικη Αβάνα τη μεγαλύτερη γκαλερί του κόσμου. Μάιος και οι παράλληλες εκθέσεις ακόμα συνεχίζουν τη μεγάλη αυτή γιορτή της τέχνης. Και αυτά, χωρίς να λογαριαστεί η δυναμική παρουσία του κουβανέζικου underground.

Οι προσκλήσεις καλλιτεχνών σε καλλιτέχνες για κοινή έκθεση ή δημιουργία ήταν διαδεδομένη και κυριαρχούσα πρακτική. Ολα ανοιχτά, όλα για όλους.

Μεγάλοι αναγνωρισμένοι καλλιτέχνες, όπως ο Αλέξης Λέιβα Ματσάδο (KCHO), ο οποίος όχι μόνο συμπαρουσίασε το κεντρικό γεγονός με τον προσκεκλημένο του «ολυμπιακό» Κινέζο καλλιτέχνη Κάι Γκο-Κιανγκ, αλλά συμμετείχε σε μία ακόμα εκδήλωση 16 προσκεκλημένων του καλλιτεχνών από όλο τον κόσμο και σε δύο παράλληλες εκθέσεις ως προσκεκλημένος, δείχνουν τον κεντρικό χαρακτήρα αυτής της στάσης. Περιφερειακές εκθέσεις μέχρι τα πιο απομακρυσμένα προάστια, οργανωμένες με τον ίδιο τρόπο, φανερώνουν την πλατιά αποδοχή αυτού του μοντέλου, που οδήγησε και στο πετυχημένο πείραμα της συλλογικής επιμελητείας (curating).

• Πολλαπλές επέτειοι

Η ιστορική συγκυρία και οι πολλαπλές επέτειοι καθιστούν αυτή την Μπιενάλε ακόμη σημαντικότερη. Το 2009 έχει το προνόμιο να συνεορτάζονται, εν μέσω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, 50 χρόνια κουβανικής επανάστασης, 25 χρόνια λειτουργίας του Ιδρύματος Βιλφρέδο Λαμ και η 10η Mπιενάλε της Αβάνας. Το ίδρυμα πολιτισμού της Κούβας, Βιλφρέδο Λαμ, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του ίδιου του Φιντέλ Κάστρο μετά το θάνατο του μεγάλου Κουβανού σουρεαλιστή ζωγράφου, διοργάνωσε τον πρώτο κιόλας χρόνο της ίδρυσής του, το οργουελιανά συμβολικό 1984, την πρώτη Μπιενάλε της Αβάνας ως τόπο ένωσης της κουλτούρας της πολύχρωμης Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής, του κατακερματισμένου αυτού χώρου, και αντίστασης στον πολιτιστικό ιμπεριαλισμό.

Αν κάποιοι προσπαθούσαν μέχρι και την 9η διοργάνωση να την εντάξουν στις μικρές περιφερειακές ανάλογες οργανώσεις, η 10η τους αποστόμωσε. Οχι μόνο υπενθυμίζει την πρωτιά της ως μια εναλλακτική πρόταση απέναντι στις μεγάλες διεθνείς εκθέσεις, αλλά έρχεται να κοντράρει στα ίσα και να αποτελέσει ένα κεντρικό σημείο συνάντησης και «εκπομπής» του κόσμου της δημιουργίας.

Από κει και πέρα, ενισχύοντας τη θέση της στο επίκεντρο των εξελίξεων στον διεθνή χώρο, ανοίγεται και αναμετρείται και με τον «πρώτο» κόσμο. Η ανταπόκριση από τις χώρες της Δύσης, με προεξάρχουσα τη Γερμανία, σε αυτό το πρώτο άνοιγμα είναι εντυπωσιακή.

• Ανοιχτή προς τη Δύση

Μπορεί κανείς να αναρωτηθεί αν το γεγονός ότι αυτή η Mπιενάλε είναι η πρώτη ανοιχτή προς τη Δύση οφείλεται στην αυτοπεποίθηση που χαρίζει η εμπειρία ή στην ανάγκη αλλαγής απέναντι σε μια διαδικασία μετάβασης. Αυτό τον προβληματισμό έρχεται να ενισχύσει το θέμα της 10ης Μπιενάλε, «Ενσωμάτωση και αντίσταση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης».

Η πόλη ως σύμβολο είχε και έχει πάντα μεγάλη συνεισφορά στην επιτυχία. Η ευελιξία της διοργάνωσης ήταν καταπληκτική παρότι δεν ήταν φανερό αν αυτό οφειλόταν στην ανεπάρκεια των διοργανωτών ή στην επάρκεια ψυχικού σθένους των φιλόξενων Κουβανών.

Κορυφαίοι βραβευμένοι καλλιτέχνες (χρυσά λιοντάρια) έως νεανικά πανκ γκρουπ και μαχόμενες κοινότητες, άνθρωποι της δημιουργίας απ’ όλο τον κόσμο που κουβαλούν την ταυτότητά τους και τους αγώνες τους (αντιδικτατορικούς, οικολογικούς, αντιμπεριαλιστικούς, κοινοτικούς, απλά επιβίωσης κ.λπ.) αποτελούν το πλουραλιστικό διεθνές περιβάλλον της Αβάνας αυτό τον καιρό, που συνδιαλέγεται και αλληλεπιδρά με την κουβανική σκηνή, η οποία βρίσκεται εμφανώς σε κατάσταση αναμονής ιστορικών εξελίξεων.

Αυτό το κλίμα διαμορφώνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα που οφείλει να μελετηθεί μιας και αποτελεί την καρδιά των επερχόμενων σημαντικών γεωπολιτικών εξελίξεων.

• Η εικαστική ταυτότητα

Οι τέχνες στην Κούβα βρίσκονται σε διαρκή πρόοδο. Αν και είναι γνωστά παραδείγματα μεγάλων Κουβανών εικαστικών (Λαμ, Πικάμπια κ.ά.) για διάφορους λόγους η Κούβα αντιπροσωπεύεται στο παγκόσμιο στερέωμα μέσω της μουσικής και του χορού. Και όμως ανακαλύπτει κανείς ότι οι Κουβανοί ως εικαστικοί καλλιτέχνες είναι εξίσου δημιουργικοί και βεβαίως δεν είναι η Μπιενάλε που δίνει το στίγμα. Μάλλον η ίδια η διοργάνωση, από όποιο σημείο και αν ξεκινήσει, κυριαρχείται και οδηγείται από το κλίμα που έχει δημιουργηθεί εδώ και δεκαετίες μέσα από λαϊκούς θεσμούς, που τακτικά και με συνέπεια επέδρασαν στη δημιουργία ενός αληθινά δημοκρατικού καλλιτεχνικού χώρου.

Ο ανοικτός αστικός χώρος, οι πόλεις και η ύπαιθρος ανήκουν σε όλους. Δεν υπάρχουν αποκλεισμοί. Ο χώρος είναι κοινός, χρησιμοποιείται από όλους, κάτι που με ζεστασιά επιτυχώς καταδεικνύει σε ένα από τα πιο γνωστά του τραγούδια/βίντεο, το Domino, ο X-Alfonso, ο αγαπημένος της κουβανικής νεολαίας που άνοιξε επίσημα την Μπιενάλε. Οι ήχοι μιας παρτίδας ντόμινο παντρεύονται με τους υπόλοιπους ήχους της παρέας και της γειτονιάς, δείχνοντας πως το εργαστήρι του Κουβανού καλλιτέχνη είναι η κοινωνική ζωή.

• Tο κουβανικό underground

Αυτό είναι το κουβανικό underground, που κατέκλυσε όλες τις γειτονιές της πόλης με δεκάδες οργανωμένα ή αυτοσχέδια δρώμενα, κατορθώνοντας να δηλώσει σεμνά την παρουσία του και, ορισμένες φορές, να ενταχθεί τελευταία στιγμή στις επίσημες παράλληλες εκδηλώσεις της Μπιενάλε. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η επάνοδος στην πρωτεύουσα του «Αγίου» της κουβανικής περφόρμανς, Μόγια, γεγονός ανεπανάληπτο, και η καλλιτεχνική κολλεκτίβα Γιγαντέρος, με εξαιρετικής ποιότητας παραστάσεις στους δρόμους της Αβάνας που συγκινούν και διασκεδάζουν, «προβληματίζουν και ομορφαίνουν τους δρόμους μας τις Κυριακές», όπως είπε χαμογελώντας ένας Κουβανός φίλος.

Πολύ λίγο έχουν επιδράσει στη δημιουργία της εικαστικής ταυτότητας της Κούβας οι κρατικοί - διοικητικοί θεσμοί, το κόμμα κ.λπ. Η καλλιτεχνική σκηνή φέρει και αντανακλά τα γενικότερα χαρακτηριστικά της χώρας. Βασικός πρωταγωνιστής και παράγοντας ο κουβανικός λαός. Γι’ αυτό και είναι σπάνιες οι περιπτώσεις ιδεολογικά φορτισμένης καλλιτεχνικής παραγωγής. Η ιστορία, η γεωγραφία, οι τομείς της παραγωγής επιδρούν περισσότερο από τους κρατικούς θεσμούς. Η λατινοαμερικάνικη ιδιοσυγκρασία εμφανίστηκε σταθερά σε πολλές περιπτώσεις και είναι πάντα η βάση στην οποία καταφέρνει να στηρίζεται το ιδιαίτερο μοντέλο, που θέλει κάθε τι κουβανικό να είναι ταυτόχρονα εθνικό και διεθνές, εντόπιο και παγκόσμιο, εσωστρεφές και ακτινοβόλο.

• Eργα της ανάγκης

Η τέχνη στην Κούβα είναι έργα της ανάγκης και αυτό είναι ευδιάκριτο στα μεγάλα Art Markets που οργανώνονται εδώ και δεκαετίες κάθε Σάββατο σε τρία κεντρικά σημεία της Αβάνας. Βάζουν μαζί τον αυτοδίδακτο της γειτονιάς με τον συμμετέχοντα στην Μπιενάλε, τον γκραφιτά να συνεκθέτει με τον καθηγητή της Καλών Τεχνών, τον κορνιζά με τον πρωτοπόρο. Είναι η ίδια η κοινωνία και η δομή της. Εδώ ποτίζονται οι ρίζες που δίνουν ανθό στην Μπιενάλε, για να παραφράσουμε τον Αντρέι Ταρκόφσκι.

Η σαββατιάτικη βόλτα των Αβανέζων στο Πράδο (κάτι ανάλογο με τη Ράμπλα της Βαρκελώνης) δεν είναι παρά βάφτισμα στη ζωγραφική, αφελή και ψαγμένη, τα αποτελέσματα του οποίου φαίνονται στη συμμετοχή του κοινού και των συγκινητικών εθελοντών στην Μπιενάλε. Ο σχεδόν αυθόρμητος τρόπος αυτοοργάνωσης έλκει την καταγωγή του από τα περίφημα κουβανέζικα πάρτι της γειτονιάς. Η συμμετοχή σε όλα αυτά είναι ένα πραγματικό γλέντι και ελάχιστα θυμίζει τον μίζερο ανταγωνισμό στο πεδίο των δημοσίων σχέσεων για την ανέλιξη στο σταρ σύστεμ των συμμετεχόντων, όπως έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε εδώ και αλλού. Πόσες φορές άραγε στις διοργανώσεις των τελευταίων πολλών χρόνων ένιωσε κανείς μέλος μιας τέτοιας κοινωνίας με τον τρόπο που το αισθάνεται στην παν-έγερση, στο πανηγύρι της 10ης Μπιενάλε της Αβάνας;