Ατσάλι, γυαλί και η νέα ηθική των κτιρίων

Αρχιτέκτονες με πελάτες δικτάτορες

[Του Χαρη Φαν Φερσεντααλ, Η Καθημερινή, 23-08-2008]

Οι πόλεις στα αυταρχικά καθεστώτα διαγράφονταν κάποτε στον ορίζοντα με καταθλιπτικά τσιμεντένια οικοδομήματα. Οχι πλέον. Οι μεγαλύτεροι αρχιτέκτονες του κόσμου καταπλέουν σε αυτές τις χώρες με μαγνήτη τις παχυλές αμοιβές, τους χαλαρούς οικοδομικούς κανονισμούς και τις επιδεικτικές φιλοδοξίες των πελατών τους όσο και των ιδίων.

Μπορεί κανείς σήμερα να θαυμάσει την πιο εξωστρεφή αρχιτεκτονική στο Ντουμπάι, στη Μόσχα και, φυσικά, στο Πεκίνο. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες της Κίνας έστρεψαν τα μάτια του κόσμου σε υψηλού επιπέδου αρχιτεκτονήματα όπως το εντυπωσιακό Ολυμπιακό Στάδιο των Herzog & Meuron, γνωστό ως «Η Φωλιά», τη γιγαντιαία έδρα της κινεζικής τηλεόρασης του Rem Koolhaas ή το εμβληματικό τέρμιναλ στο Διεθνές Αεροδρόμιο του Πεκίνου από τον Νόρμαν Φόστερ και το ωοειδές Μέγα Εθνικό Θέατρο του Πολ Αντρέου, το οποίο υψώθηκε δίπλα στο σοβιετικού στυλ Μέγα Παλάτι του Λαού.

Λίγοι αγνοούν το «μέλι». Στη διάρκεια μιας ομιλίας στο Μπέλφαστ πριν από λίγο καιρό, ο Ντάνιελ Λίμπεσκιντ αμφισβήτησε την ηθική των κτιρίων στην Κίνα, προσθέτοντας ότι εκείνος «δεν θα συνεργαζόταν με ένα ολοκληρωτικό καθεστώς».

Τα σχόλια του γεννημένου στην Πολωνία αρχιτέκτονα και δημιουργού του Εβραϊκού Μουσείου στο Βερολίνο άναψαν σπίθες σε αρχιτεκτονικούς κύκλους και μπλογκ. Ορισμένοι πανηγύρισαν, ερεθισμένοι από την προθυμία των αποκαλούμενων «σταρ της αρχιτεκτονικής» να ανταλλάξουν το ταλέντο τους με τα λεφτά ανυπόληπτων κυβερνήσεων και αιμοσταγών δικτατόρων. Η γεννημένη στο Ιράκ, με έδρα το Λονδίνο, Ζάχα Χαντίντ έχει σχεδιάσει ένα Κέντρο Πολιτισμού στο Αζερμπαϊτζάν, που βαφτίστηκε με το όνομα του τελευταίου δικτάτορα της χώρας και πρώην εγκεφάλου της KGB Χεϊντάρ Αλίγιεφ. Το πρότζεκτ έγινε με πρωτοβουλία του γιου του Αλίγιεφ, που συμπτωματικά είναι ο νέος πρόεδρος της χώρας. Η Χαντίντ λέγεται ότι το παρατράβηξε και έφτασε στο σημείο να αφήσει λουλούδια στον τάφο του εκλιπόντος ηγέτη.

Παρόλα αυτά, ορισμένοι από τους συναδέλφους του Λίμπεσκιντ, όπως ο διάσημος Ολλανδός Erick van Egeraat, ξεσκέπασαν το «μποϊκοτάζ» ως «διαφημιστικό τρυκ». Οι επικριτές του Λίμπεσκιντ άρχισαν να δικαιώνονται όταν αποκαλύφθηκε ότι και ο ίδιος έχτιζε ένα δημόσιο κτίριο 25.000 τ.μ. στο Χονγκ Κονγκ, που επισήμως ανήκει στην Κίνα. Η σύζυγος και συνέταιρος του Λίμπεσκιντ, Νίνα, υπερασπίστηκε το πρότζεκτ δηλώνοντας ότι «το νομικό καθεστώς του Χονγκ Κονγκ καθησυχάζει τον Ντάνιελ». Η ζημία όμως είχε γίνει.

Το προφανές ερώτημα είναι «πού τραβάει κανείς τη γραμμή;». H Κίνα, λένε, καταπιέζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία έκφρασης. Το Καζαχστάν είναι σαφώς εκτός συναγωνισμού. Και μπορεί κανείς να πει ότι το Χονγκ Κονγκ είναι δημοκρατικό; Και η Ρωσία; Ο Λίμπεσκιντ έχει επίσης προτείνει μελέτη για τον νέο ουρανοξύστη της Gazprom στην Αγία Πετρούπολη. Η Gazprom είναι το κρατικό μονοπώλιο φυσικού αερίου στη Ρωσία που ελέγχει τα 2/3 της κεντροευρωπαϊκής παροχής. Και υπάρχουν άλλοι που ρωτούν: «Γιατί να τραβήξεις γραμμή στο κάτω-κάτω;». Γιατί θα έπρεπε οι αρχιτέκτονες να έχουν διαφορετική αντιμετώπιση από άλλους ελεύθερους επαγγελματίες; «Είμαι έτοιμος να δουλέψω ακόμη και για τον διάβολο αν θέλει να χτίσει ένα κτίριο», είχε πει κάποτε ο εκλιπών Φίλιπ Τζόνσον.

Η αλήθεια είναι ότι τα αυταρχικά καθεστώτα είναι πιο πιθανόν να προσφέρουν στους αρχιτέκτονες αυτό που επιθυμούν. Και αυτό, όλως παραδόξως, είναι η ελευθερία. Και η ελευθερία παίρνει πολλές μορφές. Σε καθεστώτα που κυβερνούν με σιδερένια γροθιά, οι αρχιτέκτονες δεν έχουν να συμβιβαστούν με οικονομικούς, κοινωνικούς ή περιβαλλοντικούς προβληματισμούς. Οι πελάτες τους έχουν χρήμα και καμία αντίσταση δεν προβάλλεται στην προώθηση των μεγαλεπήβολων σχεδίων τους. «Δεν είμαστε πολιτικοί, είμαστε αρχιτέκτονες», λένε όσοι εμπλέκονται. Και εδώ δημιουργείται ένα νέο ερώτημα: «Επιθυμούμε να στερήσουμε τον κόσμο από σπουδαία αρχιτεκτονική εξαιτίας πολιτικών παραγόντων;».

Αλλά οι καιροί άλλαξαν. Οι αρχιτέκτονες δεν αποτελούν εξαίρεση. Ολοι όμως τείνουν να συμφωνούν ότι η συνεργασία με αμφιλεγόμενα καθεστώτα μπορεί πιο εύκολα να επιφέρει αλλαγή παρά η άρνηση συνεργασίας. Οπως λένε, τα κτίρια που χτίζουν δεν ενισχύουν τον μύθο του πελάτη αλλά εκτελούν πολιτιστικό ρόλο, σαν «Δούρειος Ιππος», όπως είχε πει σε συνέντευξή του στο Der Spiegel ο Ηerzog. Και από την άλλη, μπορεί να δίνουμε υπερβολική σημασία στη δύναμη του ντιζάιν. Τα κτίρια συμβολίζουν την αλλαγή, αλλά την επιφέρουν κιόλας; Ο τρόπος που χρησιμοποιείται ένα κτίριο είναι πιο σημαντικός από την εμφάνισή του. Οταν οι δημοσιογράφοι άνοιξαν τους υπολογιστές τους στο κτίριο της κινεζικής τηλεόρασης, ανέφερε το BBC, τους καλωσόρισε ένα σήμα για το «τι δεν θα έπρεπε να γράψουν».