Μιρό: Ο τόπος

Γενέθλια γη, το κλειδί για την αφαίρεση

[International Herald Tribune, Η Καθημερινή, 08-08-2008]

Οσο περισσότερο ένας καλλιτέχνης προχωρά προς την αφαίρεση, τόσο πληθαίνουν οι ερμηνείες και οι απόπειρες ερμηνείας του έργου του. Εδώ και 30 χρόνια, κάθε μεγάλη έκθεση του Χοάν Μιρό, προκαλεί πλήθος ερμηνειών του. Αλλά ο επιμελητής και συγγραφέας του καταλόγου της έκθεσης «Μιρό: Ο τόπος» στο Παλάτσο ντέι Ντιαμάντι της Φεράρας στην Ιταλία (80 πίνακες, γλυπτά και κεραμικά προερχόμενα από 60 χρόνια δημιουργίας), Τομάς Λόρενς, υποστηρίζει ότι ένα είναι το κύριο κλειδί το οποίο ανοίγει την πύλη στον κόσμο του Μιρό. Και αυτό είναι ο τόπος, ο τόπος του, η ισόβια προσκόλλησή του στην Καταλωνία, τη γη που τον γέννησε.

Στον αναβρασμό του Παρισιού

Ακόμη και τα πρώτα έργα του Μιρό δέχονται πληθώρα ερμηνειών, όπως γράφει ο Ρόμπερτ Κονγουέι Μόρις στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν». Και το αναπαραστατικό «Οργωμένη γη» του 1923-24 δεν κλείνεται εύκολα σε μία και μόνη εξήγηση. Χαρακτηριστικό είναι ότι, όταν ο Γάλλος κριτικός Ζορζ Ρεγιάρ ρώτησε τον ζωγράφο αν το μαύρο πλάσμα μέσα στον πίνακα, σημαίνει τον διάβολο, εκείνος απάντησε ότι στα δικά του μάτια είναι μια σαύρα με καπέλο στο κεφάλι.

Από το εμπόριο που ο πατέρας του ήθελε να ακολουθήσει, τον Μιρό έσωσε ο τύφος από τον οποίο προσβλήθηκε το 1911 στα 18 χρόνια του. Για ανάρρωση οι γονείς του τον έστειλαν σ’ ένα εξοχικό που είχαν έξω από τη Βαρκελώνη. Εκεί ο νεαρός επίδοξος καλλιτέχνης γνώρισε από πρώτο χέρι τη ζωή της γης και τους κύκλους της, που του άφησαν ανεξίτηλη εντύπωση. Σε αυτό το εξοχικό, το Μοντρόιγκ, επέστρεφε σε όλη τη διάρκεια της κατοπινής ζωής του, για να αντλήσει έμπνευση. Από το 1907 φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών Λα Λόνια, όπου 12 χρόνια πριν είχε σπουδάσει ο Πικάσο και τα βήματα εκείνου ακολούθησε όταν το 1920, φεύγοντας από την Ισπανία εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Ηδη, η πρώτη του έκθεση στη Βαρκελώνη το 1918, ήταν εμπορική αποτυχία. Αλλά στα έργα εκείνα διακρίνεται το ύφος της κατοπινής δημιουργίας του, αυτό που έχει αποκληθεί μαζικός ρεαλισμός, πολύ πριν από τον Μάρκες και τους πεζογράφους της Λατινικής Αμερικής. Στο Παρίσι ζυμώθηκε με την αναβράζουσα εκεί καλλιτεχνική ζωή. Ο Αντρέ Μπρετόν είπε ότι «ο Μιρό είναι ο πιο υπερρεαλιστής από όλους μας». Τυπικά ουδέποτε υιοθέτησε τον υπερρεαλισμό, μολονότι έλαβε μέρος σε όλες σχεδόν της εκθέσεις του και αργότερα αποστασιοποιήθηκε.

Ο χαρακτηριστικός, ανεξίτηλος Μιρό, έγινε στη δεκαετία του 1920, όταν εγκατέλειψε βαθμιαία την αναπαραστατική τέχνη υπέρ της αφαίρεσης. Κορυφαία του στιγμή ήταν η επιτυχημένη έκθεσή του στο Παρίσι το 1925 και η παραγγελία από τον Ντιαγκίλεφ να ζωγραφίσει σκηνικά για παραστάσεις των «Ρωσικών Μπαλέτων». Στο τέλος της δεκαετίας αυτής η αφαίρεση είχε τόσο πολύ κυριαρχήσει στο έργο του, ώστε σκέφθηκε να εγκαταλείψει τη ζωγραφική. Αρχισε να κατασκευάζει κολλάζ και στράφηκε στη γλυπτική. Δεν εγκατέλειψε όμως ολότελα τη ζωγραφική ούτε καν την αναπαράσταση, διατηρώντας πάντα κάποια στοιχεία της, οσοδήποτε δυσδιάκριτα.

Δεν υπήρξε άμεσα πολιτικοποιημένος, όπως πολλοί συνάδελφοί του, ομοπάτριδες και μη, στο Παρίσι και την Καταλωνία. Το πιο πολιτικό του έργο είναι το «Βοηθήστε την Ισπανία», ένας εργάτης με σφιγμένη γροθιά (1937) με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων για τους Δημοκρατικούς εναντίον της ανταρσίας του Φράνκο. Το ότι δεν ήταν άμεσα πολιτικοποιημένος, του επέτρεψε την επιστροφή στην Ισπανία, όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στη Γαλλία το 1940. Στη δεκαετία του 1940 η φήμη του εξαπλώθηκε στις ΗΠΑ, όπου άρχισε να εκθέτει τακτικά, ασκώντας σημαντική επίδραση στην εξέλιξη της Αφαίρεσης εκεί. Μόνο το 1978, μετά τον θάνατο του Φράνκο, γνώρισε μεγάλη αναδρομική του έργου του στην Ισπανία (Μαδρίτη).

Στη δεκαετία του 1940 άρχισε επίσης να πειραματίζεται στην κεραμική με τη βοήθεια του φίλου του κεραμιστή Ζόζεφ Λόρενς Αρτίγκος. Η συνεργασία τους οδήγησε σε παραγγελίες, από το τέλος της δεκαετίας του 1950 ώς τις αρχές της δεκαετίας του 1970, για κεραμικές τοιχογραφίες, όπως το «Ηλιος και φεγγάρι» για το κτίριο της Ουνέσκο στο Παρίσι και στη συνέχεια από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, από το Μουσείο Γκουγκενχάιμ (Νέα Υόρκη), από το Διεθνές Αεροδρόμιο της Βαρκελώνης και από το Κουνστχάους της Ζυρίχης.

Ιχνη ποδιών

Και μετά τα 80 χρόνια παρέμεινε δραστήριος και δημιουργικός, φιλοτεχνώντας 32 χαρακτικά για την εικονογράφηση του «Ασμάτιου του ήλιου» του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, ορισμένα εκ των οποίων παρουσιάζονται στην έκθεση. Από τα έργα της έκθεσης τούτης, επίσης, ξεχωρίζει η τεράστια ελαιογραφία του 1974 «Πρόσωπα και πουλιά τη νύχτα» που τη ζωγράφισε σε μουσαμά απλωμένο στο πάτωμα, αφήνοντας πάνω του και τις πατημασιές του, καθώς διασχίζει διαγώνια την επιφάνεια.