Ο Mοντριάν και η γέννηση του καλλιτεχνικού κινήματος De Stijl

Εκθεση στο Παρίσι επιχειρεί να συνδέσει το έργο ενός μεγάλου πρεσβευτή της αφηρημένης τέχνης με τη γέννηση του νεοπλαστικισμού

• Της Νελλης Aμπραβανελ, Η Καθημερινή, Kυριακή, 20 Φεβρουαρίου 2011

Η έκθεση Mondrian/De Stijl στο Κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι, επιχειρεί να συνδέσει την καριέρα ενός μεγάλου πρεσβευτή της αφηρημένης τέχνης του 20ού αιώνα, με την ιστορία ενός από τα πιο γόνιμα καλλιτεχνικά κινήματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού.

Η σύνδεση γίνεται με επιτυχία. Δεν είναι δύσκολο άλλωστε. Ο Ολλανδός Μοντριάν παραμένει ο πιο γνωστός εκπρόσωπος του De Stijl, και μια έκθεση για το έργο του, τουλάχιστον υπό τη μορφή της αναδρομής στο έργο που δημιούργησε κατά τη διαμονή του στο Παρίσι (από το 1912 έως το 1938), δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς μια αναφορά στις αρχές και τις ιδέες του De Stijl. Εδώ βέβαια, επιχειρείται κάτι παραπάνω από αναφορά. Το Πομπιντού, αφηγούμενο την ιστορία του ολλανδικού κινήματος, συστήνει στο κοινό καλλιτέχνες που δεν είναι γνωστοί στο ευρύ κοινό για το μέγεθος της συμβολής τους στον μοντερνισμό, όπως για παράδειγμα τον Theo van Doesburg και τον Gerrit Rietveld. Παράλληλα, χαρτογραφεί κατά κάποιο τρόπο την εξέλιξη μιας γλώσσας που όπως φαίνεται μοιράζονταν κι άλλοι με τον Μοντριάν. Και ενώ εν μέρει, η έκθεση διαφημίζεται ως η πρώτη μεγάλη αναδρομή στο έργο του Μοντριάν που φιλοξενείται στο Παρίσι από το 1969, η αληθινή αποκάλυψη γίνεται στις αίθουσες όπου ο Μοντριάν είναι εντελώς απών.

Μαζί με τον Καντίνσκι και τον Μάλεβιτς, ο Μοντριάν είναι αναμφισβήτητα ένας από τους πιο σημαντικούς εκπρόσωπους της αφηρημένης τέχνης του 20ού αιώνα. Φιλοδοξία του ήταν το αφηρημένο στοιχείο να εξαπλωθεί πέραν των ορίων του τελάρου. Από νωρίς, υπήρξε πιστός οπαδός του χρώματος, όχι μόνο σε αισθητικό επίπεδο, αλλά κυρίως σε μορφολογικό. Μελετώντας τον εξπρεσιονισμό του Βαν Γκογκ και τον φοβισμό του Ματίς, δεν άργησε να προσδώσει στο χρώμα μεγαλύτερη σημασία απ’ ό,τι στο ίδιο το αντικείμενο των συνθέσεών του. Υστερα, ήρθε η επαφή με την τέχνη του Μπρακ και του Πικάσο, η απομάκρυνση από τις φυσικές φόρμες και η εμμονή με τη γραμμή. Η γραμμή παντρεύτηκε σχεδόν αυτονόητα με το χρώμα, δίνοντας σήμα για έναν ατέλειωτο πειραματισμό, μια διαδικασία που εντάσσει ο ίδιος στις αρχές του «νεοπλαστικισμού». Ο διάσημος κάναβος επαναλαμβάνεται, με διαφορετικούς συνδυασμούς τομών και χρωματικών πεδίων, σε μια ασταμάτητη μελέτη «πλαστικών σχέσεων», η οποία βασίζεται σε ένα πολύ συγκεκριμένο παγκόσμιο λεξιλόγιο: τη χρήση «βασικών» χρωμάτων (κόκκινο, κίτρινο, μπλε) σε αντιπαράθεση με τα «μη χρώματα» (λευκό, μαύρο και γκρι) και την τομή οριζόντιων και κάθετων γραμμών. Αυτή γίνεται η γλώσσα του Μοντριάν και η έκθεση στο Πομπιντού έχει να κάνει, κατά πολύ, με την εξέλιξη αυτής της γλώσσας.

• Το κίνημα De Stijl

Αυτή τη γλώσσα όμως μιλούσαν κι άλλοι, όπως αφηγείται η έκθεση. Γεννήθηκε στην ουδέτερη Ολλανδία στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η σύστασή της αποτελούσε προτεραιότητα για μια ομάδα καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων που έψαχναν για έναν τρόπο έκφρασης που θα ταίριαζε στις προκλήσεις της βιομηχανικής κοινωνίας στην οποία ζούσαν.

Αν ο Μοντριάν ήταν ο νούμερο ένα εκπρόσωπος του κινήματος, ο σχεδιαστής επίπλων και αρχιτέκτων Rietveld ήταν ο νούμερο 2. Και ο Theo van Doesburg, ζωγράφος, ποιητής, ντιζάινερ, αρχιτέκτονας, τεχνοκριτικός και ιδρυτής και αρχισυντάκτης του περιοδικού De Stijl, ήταν ο επίτιμος νούμερο ένα. Μόνο και μόνο οι πολλαπλές ιδιότητές του ενσωματώνουν αυτό που το κίνημα του De Stijl ήθελε να περάσει ως κύριο μήνυμά του: ότι δηλαδή αυτή η νέα «γλώσσα» μπορεί να εξαπλωθεί και πέραν του τελάρου. Ο Μοντριάν το έδειξε αυτό με τους διάσημους ρόμβους του, τους γυρισμένους κατά 90 μοίρες καμβάδες που επαναπροσδιόριζαν το τελάρο από απλή επιφάνεια σε ανεξάρτητο αντικείμενο.

Ο νεοπλαστικισμός στον οποίο αναφερόταν ο Μοντριάν ήταν βασική αρχή των υποστηρικτών του De Stijl. Ο σωστός συνδυασμός των γραμμών και των χρωμάτων που συνιστούσαν αυτή την κοινή γλώσσα θα μπορούσε να εκφράσει στο τέλος καλύτερα την «ουσία του κόσμου». Και κάπως έτσι, επηρεασμένη από παλαιότερες ιδέες των συμβολιστών και των θεοσοφιστών, η γλώσσα αυτή ξεκίνησε να αναπτύσσεται μέσα από αφηρημένες τοπογραφίες πόλεων, και εξελίχθηκε έως και σε έργα δημόσιου χαρακτήρα όπως το πιο γνωστό Schroeder House του Rietveld και το Cafe de l’Aubette των Theo van Doesburg, Hans Arp και Sophie Taueber. Αλλα, μεγαλύτερα πρότζεκτ έμειναν απλά στα χαρτιά, όπως το Skyscraper City του Georges Vantongerloo.

Η πιο όμορφη ίσως αίθουσα της έκθεσης είναι εκείνη που φιλοξενεί τα βιτρό των Vilmo Huszar και Theo van Doesburg. Τελικά αποδεικνύεται και η πιο σημαντική όσον αφορά την εξάπλωση της ιδέας του νεοπλαστικισμού και της παρουσίας του De Stijl σε διαφορετικούς τομείς της καθημερινής ζωής. Τα βιτρό γίνονται το τέλειο όχημα: βασικά χρώματα, κλειστά πεδία και... ενσωμάτωση του φωτός. Και αμέσως αμέσως, η γλώσσα του De Stijl, αποκτά μια άλλη διάσταση...

-Κέντρο Πομπιντού, Παρίσι, έως 21 Μαρτίου.