"Αιτία θανάτου: ευθανασία"

Σημαντικό  εικαστικό γεγονός του 2011  αποτελεί η  έκθεση της  περίφημης  συλλογής  Πρίντσχορν,  από την Πανεπιστημιακή Ψυχιατρική Κλινική της Χαϊδελβέργης, με έργα τέχνης  που συνοδεύονται από  ένα πολύ βαρύ παρελθόν καθώς οι καλλιτέχνες- ψυχικά ασθενείς  που τα φιλοτέχνησαν, υπήρξαν  θύματα του προγράμματος ευθανασίας,  στα άσυλα  του Γ΄Ράιχ.

Η έκθεση - έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα - με τίτλο "Αιτία θανάτου: ευθανασία" («Todesursache: Euthanasie»)  εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς, στις 20 Ιανουαρίου   και διοργανώνεται από την Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία, υπό  την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας. 

Εμπνευστής της συλλογής  της Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής της Χαϊδελβέργης,  υπήρξε ο Γερμανός ψυχίατρος και ιστορικός τέχνης Hans Prinzhorn ο οποίος το 1920, ως  επιμελητής  της  κλινικής , θέλησε να προσεγγίσει την "σχιζοφρενική αίσθηση της ύπαρξης" όπως αυτή αποτυπωνόταν στην σύγχρονή του, εξπρεσιονιστική τέχνη.

Πολλά  ψυχιατρικά ιδρύματα, κλινικές, σανατόρια είχαν τότε ανταποκριθεί  πρόθυμα στην έκκληση του Πρίντσχορν να στείλουν έργα τροφίμων τους, προκειμένου  ο ίδιος να επεκτείνει και να αποτιμήσει επιστημονικά, μια μικρή συλλογή  την οποία είχε συγκροτήσει το 1895, ο διάσημος  καθηγητής της ψυχιατρικής , Έμιλ Κρέπλιν. 

Το 1930, η επικράτηση της  ναζιστικής ιδεολογίας ανέκοψε βίαια το εγχείρημα, ενώ μετά την λήξη του Β΄Παγκοσμίου πολέμου, η συλλογή περιέπεσε στην λήθη. Κανείς δεν ήθελε να  θυμάται τον ζόφο και τα εγκλήματα.

Από την δεκαετία του ογδόντα  άρχισε  σταδιακά να εμπλουτίζεται με δωρεές, σε βαθμό που σήμερα αριθμεί  πάνω από  12000 σχέδια, έργα ζωγραφικής, γλυπτά και   έργα τέχνης σε ύφασμα. 

Από την  ενότητα  "Αιτία θανάτου: ευθανασία" εκτίθενται στο Μουσείο Μπενάκη,  96   ασπρόμαυρα σχέδια,έργα  ζωγραφικής και προπλάσματα, φιλοτεχνημένα από 18 καλλιτέχνες, την περίοδο 1939- 1944. Εξολοθρεύτηκαν  από τους ναζί,  επειδή θεωρήθηκαν "άχρηστες υπάρξεις",  ανάξιες να ζουν ανάμεσα στα "ρωμαλέα" μέλη της αρίας φυλής. Από τα στοιχεία που έχουν έρθει στο φως,  υπολογίζεται ότι   περίπου  100000 ψυχικά ασθενείς   εξοντώθηκαν  αυτήν την περίοδο .  

Πολλοί από τους ασυλοποιημένους αυτούς καλλιτέχνες, δολοφονήθηκαν  από το 1939 και ως το 1941, μαζί με άλλους ψυχικά ασθενείς,  στους θαλάμους αερίων σε έξι  ειδικά διαμορφωμένα ψυχιατρικά νοσοκομεία. Πρόκειται για την επιχείρηση Τ4  με περίπου  60000 θύματα, η οποία   εξετάστηκε  στην δίκη της Νυρεμβέργης.

Όταν η μέθοδος αυτή εγκαταλείφθηκε   από τα άσυλα, το 1941, λόγω αντιδράσεων των συγγενών και της εκκλησίας, η ευθανασία συνεχίστηκε, με συστηματική ασιτία και φαρμακευτική δηλητηρίαση, εξοντώνοντας  περίπου άλλους  40.000 τροφίμους. 

Η  τεχνογνωσία της εξολόθρευσης των ψυχικά ασθενών σε θαλάμους αερίων, μεταφέρθηκε στη συνέχεια  στα ναζιστικά στρατόπεδα  συγκέντρωσης για την μαζική  εξόντωση  του εβραϊκού πληθυσμού και όχι μόνον.

Εξίσου  και ''η τέχνη των παραφρόνων'' έπρεπε και αυτή να εξαφανισθεί από προσώπου γης, σύμφωνα με την ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού .

Η ναζιστική προπαγάνδα  χρησιμοποίησε  έργα της συλλογής  Πρίντσχορν,  προκειμένου να δυσφημήσει  αριστουργήματα  πρωτοπόρων καλλιτεχνών, κυρίως εβραϊκής καταγωγής, στην  διαβόητη περιοδεύουσα  έκθεση  που οργάνωσε το ναζιστικό  καθεστώς το 1937,  με τίτλο "Εκφυλισμένη Τέχνη", όπως αποκαλούσαν οι ναζί την μοντέρνα τέχνη, την οποία ήθελαν να καταστρέψουν.

Κι αυτό γιατί, δεν ήταν λίγοι οι  πρωτοπόροι  καλλιτέχνες που είχαν γοητευθεί από την τέχνη των ψυχικά ασθενών, ακόμα και εμπνευστεί από αυτήν.

Ο Τόμας Ρίσκε, διευθυντής της συλλογής Πρίντσχορν,  σχολιάζει χαρακτηριστικά, στον ιδιαίτερα κατατοπιστικό κατάλογο που συνοδεύει την έκθεση στο Μπενάκη : "Η συλλογή Πρίντσχορν παρουσιάζει  ενδιαφέρον από πολλές απόψεις, καθώς ανοίγει ένα παράθυρο στον εσωτερικό κόσμο ανθρώπων σε κατάσταση ψυχικής κρίσης, καθώς και στον κλειστό κόσμο των ψυχιατρικών ιδρυμάτων και κατ’ επέκταση της κοινωνίας που τα συντηρεί. Είναι επιπλέον μια συλλογή πολύτιμη για την Ιστορία της Τέχνης του 20ού και του 21ου αιώνα. Ήδη την εποχή του Πρίντσχορν, καλλιτέχνες όπως ο Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, ο Πάουλ Κλέε και ο Όσκαρ Σλέμερ, είχαν γοητευθεί  από την τέχνη αυτή, η οποία αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και για τους ίδιους. Οι σουρεαλιστές, και ειδικά ο Μαξ Ερνστ,  προσέδωσαν στο βιβλίο του Γερμανού ψυχιάτρου "Εικαστικά έργα ψυχιατρικά ασθενών", (εκδ.το 1922)  το κύρος μιας «Βίβλου» της τέχνης. Αλλά και μετά από τον Παγκόσμιο Πόλεμο, τόσο η συλλογή, όσο και το βιβλίο του, αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης για καλλιτέχνες όπως ο Γκέοργκ Μπάσελιτς, ο Άρνουλφ Ράινερ και ο Βάλτερ Στέρερ. 

Τη σημασία της έκθεσης "Αιτία θανάτου: ευγονική", τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο πρόεδρος της  Ελληνικής Ψυχιατρικής της  Εταιρείας, Νίκος  Τζαβάρας: "Είναι ένα εικαστικό γεγονός που σχετίζεται  και με τις επιπτώσεις του ολοκληρωτισμού. Ο εθνικοσοσιαλισμός στράφηκε  εναντίον της  ανανεωτικής σύγχρονης τέχνης, σε κάθε της μορφή (εικαστικά , λογοτεχνία, θέατρο)  και παράλληλα εναντίον όλων εκείνων τους οποίους θεώρησε ως εκφυλισμένους. Η `ανάξια  βίου ζωής` των σχιζοφρενών και πνευματικά καθυστερημένων, έπρεπε κατά τους ναζί  να εξαλειφθεί, προκειμένου να καταστήσουν την αρία φυλή μη προσβαλόμενη από βιολογικές αποκλίσεις. Ας μην ξεχνούμε βέβαια ότι  οι θεωρίες  υπέρ της  ευγονικής, είχαν αρχίσει να διαδραματίζουν ισχυρό ρόλο στην ψυχιατρική και πριν τον εθνικοσοσιαλισμό, ήδη από τον  19ο αιώνα κι ακόμα παλαιότερα,  όχι μόνο στην Γερμανία αλλά και στην Αγγλία και  στην Γαλλία".

Η έκθεση στην Ελλάδα, συμπληρώνεται από παράλληλες εκδηλώσεις, ημερίδες με ιστορικούς τέχνης και ψυχιάτρους, στο μουσείο  Μπενάκη και στο Ινστιτούτο Γκαίτε.

"Η  συμβολή  του Πρίντσχορν,  ήδη από τα 1922,  στην  επανεκτίμηση  αυτής της παραγνωρισμένης "τρελής" τέχνης  και στην δημιουργική έκφραση της παραφροσύνης, είναι μεγάλη" μας λέει ο ψυχίατρος  Στέλιος Κρασανάκης, από τους διοργανωτές της  έκθεσης: "Η  αναγνώριση, αργότερα, αυτών των καλλιτεχνών -ψυχικά ασθενών θα εξελιχθεί στο κίνημα της Art Brut (Άγρια Τέχνη), από τον Jean Dubuffet" μας λέει ο ίδιος  και παρατηρεί ότι "η  δημιουργική έκφραση της παραφροσύνης είναι σημαντικό εργαλείο  για  τους ψυχιάτρους,  προκειμένου να εμβαθύνουν στην κατανόηση της τρέλας. Η  τέχνη  των ασθενών εκείνης της εποχής, μας δείχνει αυτό που λέμε "μεγαλείο της τρέλας". Στην εποχή μας,  λόγω της χορήγησης  φαρμάκων στις ψυχώσεις, υπάρχει μεν  η  προστασία  από τις καταστροφικές ενέργειες αλλά έχει  απωθηθεί η δημιουργικότητα του παραληρήματος".
* Διάρκεια  έκθεσης  20/1-13/2/ 2011

 Κείμενο: Νατάσσα Δομνάκη

ΑΠΕ-ΜΠΕ