Η ιστορία 22 ελληνικών πορτραίτων

• Mεγάλες στιγμές της ζωγραφικής του 20ού αιώνα με έργα Μπουζιάνη, Λύτρα, Βουρλούμη, Μαυροΐδη, Μαλέα, Παπαλουκά

• Της Νελλης Aμπραβανελ, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 29/11/2009
  

Στο ίδιο σημείο όπου ο Χριστόφορος Νέζερ συναντά τη Μαρία Χορς, και εκεί όπου ο Γιώργος Διαμαντόπουλος ανταμώνει τη Μαρία Σνάιντερ, όλοι ντυμένοι με την αύρα των πρώτων δεκαετιών του περασμένου αιώνα, ανακαλύπτει κανείς άλλη μία παράλληλη σύναξη. Στους πρόποδες της Ακρόπολης, βρίσκουν ευκαιρία να συναντηθούν και ο Δήμος Δήμας με τον Νίκο Λύτρα, και αυτός με τη σειρά του, με τον Γιώργο Ροϊλό. Και δεν είναι μόνοι τους. Συνοδεύονται από άλλους δεκατέσσερις μεγάλους Ελληνες καλλιτέχνες. Μπουζιάνης, Βουρλούμης, Βιτσώρης, Αγγελόπουλος, Τσαρούχης... Αυτή την ευτυχή συνάντηση, τόσο των εικονιζόμενων όσο και των καλλιτεχνών, εμπνεύστηκε ένας άνθρωπος που δεν είναι Ιστορικός Τέχνης ούτε ακαδημαϊκός. Ο Δημήτρης Πόρτολος, επιχειρηματίας (αντιπρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας «Ελληνικοί Λευκόλιθοι Α. Ε.»), συλλέκτης, συνιδρυτής και γενικός γραμματεύς του «Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου» (ΕΛΙΑ), τρέφει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τέχνη. Το πρώτο του πτυχίο, άλλωστε, ήταν στη Μεσαιωνική και Νεώτερη Ιστορία, ενώ ο ίδιος είναι σημαντικός συλλέκτης νομισμάτων και χαρτών μεταξύ άλλων αντικειμένων τέχνης. Μαζί με την Λένα Κουγέα και τον Σίμο Τσουκαλά, πραγματοποιεί αυτή την εβδομάδα μια ιδέα που γεννήθηκε πέρυσι, παρουσιάζοντας στην Astra Galerie, 22 ξεχωριστά πορτραίτα, φιλοτεχνημένα από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της χώρας μας.

Και γιατί μόνο 22; Η απάντηση είναι καθαρά πρακτική. Ο χώρος της γκαλερί δεν επιτρέπει μεγαλύτερη «προσέλευση». Σε μια χώρα όπου η ιδέα της ίδρυσης μιας πινακοθήκης ή μουσείου, αφιερωμένου αποκλειστικά στην τέχνη του πορτραίτου, ένα όνειρο του τύπου National Portait Gallery του Λονδίνου, είναι ακριβώς αυτό, ένα όνειρο, ο Δημήτρης Πόρτολος δεν φοβάται να ελπίζει. «Δεν είναι καθόλου κακή ιδέα. Υπάρχουν σίγουρα ορισμένα πράγματα που λείπουν ή που έχουμε παραβλέψει, και στην περίπτωση του πορτραίτου, επειδή αποτελεί μια ξεχωριστή κατηγορία, σίγουρα θα μπορούσε να σταθεί ένα τέτοιο μουσείο. Κατά κάποιον τρόπο, ήδη βρίσκει κανείς κάποια κομμάτια μιας τέτοιας παρουσίασης στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, με πορτραίτα των Αγωνιστών για παράδειγμα». Ο ίδιος άλλωστε εκλαμβάνει την έκθεση που στήνει αυτή τη στιγμή, τα «Ελληνικά Πορτραίτα: 1900 - 1975» σαν «ένα πείραμα για κάτι μεγαλύτερο»...

Κάθε έκθεση και μια ιστορία

Για τον Δημήτρη Πόρτολο που «σκέφτεται και ξανασκέφτεται» τη συγκεκριμένη έκθεση χρόνια τώρα, «κάθε έκθεση έχει μια ιστορία». Σίγουρα, δεν φτάνει να στήσεις και να κρεμάσεις 22 έργα, χωρίς να έχεις κάτι πολύ συγκεκριμένο να αφηγηθείς. «Κάθε έργο αναλαμβάνει και την αφήγηση ενός κομματιού της ιστορίας που θέλεις να παρουσιάσεις». Ποια ιστορία συνθέτουν όμως αυτά τα διαφορετικά κομμάτια;

«Στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν δύο κατηγορίες πορτραίτων. Η πρώτη αφορούσε τις κατά παραγγελίαν προσωπογραφίες, και ως εκ τούτου, την αυστηρή απεικόνιση. Η δεύτερη αφορούσε το πορτραίτο ως ζωγραφική, όπου το έργο αποτελούσε πρόκληση για τον ζωγράφο, η πρόκληση τού να αποδώσει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Κάτω από αυτή τη δεύτερη κατηγορία γεννήθηκε και η οικειότητα και η ελευθεριότητα που διακρίνει την προσωπογραφία του 20ού αιώνα».

Σε αυτό το σημείο, άλλωστε, στέκεται περισσότερο η συγκεκριμένη έκθεση. Γιατί πριν το 1900, τα πιο γνωστά πορτραίτα ήταν αυτά των επωνύμων, των μεγαλοαστών, των στρατιωτικών, όλα φιλοτεχνημένα από μεγάλους ζωγράφους και δασκάλους της εκάστοτε εποχής. Μετά το 1900, το είδος διαδίδεται, χάνοντας και τον συντηρητισμό που το διέκρινε.

Το πορτραίτο αλλάζει

«Η επιθυμία να παρουσιάσουμε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ελληνικών πορτραίτων είναι παλιά, είχε δε αρχικό κίνητρο την αποκατάσταση μιας ανισορροπίας η οποία τοποθετούσε το πορτραίτο ως μια θεματικά υποδεέστερη μορφή ζωγραφικής, αδιάφορη και τυποποιημένη».

Ο Δημήτρης Πόρτολος εξηγεί ότι το πορτραίτο, ως θέμα, είχε λιγότερη απήχηση στα μάτια του κοινού απ’ ό, τι είχε μια ηθογραφική θεματογραφία, ένα τοπίο ή μια θαλασσογραφία, που βασικός τους σκοπός ήταν να διακοσμήσουν. Η προσωπογραφία είχε μια πιο στατική, συντηρητική μορφή και, ως εκ τούτου, η απήχησή της ήταν πολύ μικρότερη. «Πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας, επίσης, ότι ένα μέτριο τοπίο, περνάει πολύ πιο εύκολα, ενώ ένα μέτριο πορτραίτο εκλαμβάνεται καμιά φορά ως βαρετό, ακόμα και αντιπαθές». Ενας ακόμα λόγος που αδικήθηκε. «Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε την υποκειμενική διάσταση του θέματος του επιπέδου ενός έργου...»

Συνήθεις ύποπτοι...

Ποιοι υπογράφουν όμως αυτά τα 22 έργα που αναλαμβάνουν να αφηγηθούν με τον τρόπο τους αυτή την ιστορία; Ο επιμελητής της έκθεσης αναφέρεται στους «απαραίτητους» και τις «εκπλήξεις». Οι μεν πρώτοι είναι οι συνήθεις ύποπτοι, αυτοί που ο «καθένας θα περίμενε να ανταμώσει σε μιαν έκθεση αφιερωμένη στην ελληνική προσωπογραφία: Ανάμεσά τους, ο Μπουζιάνης με τα πορτρέτα της Μαίρης Αντωνοπούλου (π. 1943) και του Γιάννη Μηλιάδη (π. 1950), ο Λύτρας με τα πορτρέτα του Χριστόφορου Νέζερ (1914) και του Γιώργου Διαμαντόπουλου (π. 1914 - 1915), ο Βουρλούμης με τη μόνη αυτοπροσωπογραφία της έκθεσης («Αθλητής» (1953)), ο Μαυροΐδης με το Πορτραίτο Νέας (Ζωής Πίττα) (1961)... «Υπάρχουν βέβαια και οι εκπλήξεις, όπως ο Μαλέας με το Πορτραίτο Αιγυπτίου (1923), ο Παπαλουκάς με το Γυναικείο Πορτραίτο (1925) ή ο Τριανταφυλλίδης με το πορτραίτο της Ελένης Παγκάλου (π. 1935 - 1940), ζωγράφοι των οποίων το έργο δεν αντιπροσωπεύεται απαραίτητα από την παραγωγή προσωπογραφιών».

Ολα τα έργα ανήκουν σε ιδιωτικές συλλογές, ανθρώπων που κατά τον Δημήτρη Πόρτολο, δείχνουν να κατανοούν ότι «η συλλογή δεν σημαίνει ιδιοκτησία αλλά προσφορά... Η έκθεση ήταν πραγματικά μια ευκαιρία συμμετοχής σε μια συλλογική προσπάθεια, αφού πολλές από τις ιστορίες των πορτραίτων προήλθαν από τις γνώσεις και την έρευνα των ίδιων των συλλεκτών».

Σύμφωνα με τον Δ. Πόρτολο, η σχέση καλλιτέχνη με τον εικονιζόμενο προσφέρει κάποιες εξηγήσεις–κλειδιά στην εξέλιξη της προσωπογραφίας. «Τη στιγμή που ζητάς από τον ξάδελφό σου να καθίσει για να τον ζωγραφίσεις, αμέσως κερδίζεις και μεγαλύτερη ελευθερία. Δεν πρόκειται πια για τον αστό, τον τραπεζίτη ή μια στημένη οικογένεια, οι οποίοι όλοι έχουν πολύ λιγότερη κατανόηση και τρέφουν πολύ λιγότερο ενδιαφέρον για να δουν το έργο σαν έργο».

• «Ελληνικά Πορτραίτα: 1900 - 1975», Astra Galerie, 2 - 21 Δεκεμβρίου (Καρυατίδων 8)