Sunday, October 30, 2011

Το Λουτρό «στάζει» ανθρώπινες ιστορίες

Η Λήδα Παπακωνσταντίνου στήνει στους Αέρηδες της Πλάκας μια πολυδύναμη εγκατάσταση, ύμνο στη ζωή, με τίτλο «Ναι και Οχι»

  • Tου Ηλια Μαγκλινη, Η Καθημερινή, 29/10/2011

Μετά τα συμμαχικά νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης, το Παλαιό Ελαιουργείο της Ελευσίνας και το Κέντρο Τεχνών στο ΕΑΤ-ΕΣΑ του Πάρκο Ελευθερίας, η Λήδα Παπακωνσταντίνου, η καταξιωμένη εικαστική καλλιτέχνις, «κατοικεί» προσωρινά στο Λουτρό των Αέρηδων, στην καρδιά της Πλάκας. Από την είσοδό του, στο μικρό στενό της οδού Κυρρήστου, βλέπεις κατευθείαν στη Ρωμαϊκή Αγορά, όπου το 1985 ο Μάνος Χατζιδάκις έδωσε την ιστορική συναυλία. Το βλέμμα πέφτει απευθείας πάνω στον πύργο των Αέρηδων, εντός της Αγοράς, όπου, επί τουρκοκρατίας, στήνονταν τελετουργικοί χοροί από δερβίσηδες. Λίγα μέτρα έξω απ’ την Αγορά, διασώζεται η είσοδος του γκρεμισμένου Μεντρεσέ, της τουρκικής φυλακής με τον άλλοτε κραταιό πλάτανο που ο Αχιλλέας Παράσχος σε ένα ποίημά του καταράστηκε να τον κάψει κεραυνός (κρεμούσαν κατάδικους από τα κλαριά του). Κι όντως: λίγα χρόνια μετά ο πλάτανος κάηκε από κεραυνό (!).
Πάνω ακριβώς απ’ την Κυρρήστου, βρίσκεται το Μουσείο Λαϊκών Οργάνων και η ιστορική ταβέρνα του Πλάτανου. Το ίδιο το Λουτρό των Αέρηδων -παράρτημα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης- «στάζει» ακόμα, όχι νερά πια αλλά Ιστορία και μνήμη. Σε αυτό τον χώρο, τον γεμάτο στενόμακρους διαδρόμους και μισοφωτισμένα δωμάτια, θόλους με μάρμαρα, τις διάτρητες οροφές των οποίων διαπερνούν οι ακτίνες του αττικού φωτός, στήνει την πολυδύναμη εγκατάστασή της η Λήδα Παπακωνσταντίνου. «Ναι και Οχι» ο τίτλος της, την επιμέλεια της οποίας υπογράφουν οι Αφροδίτη Κούρια και Μαρία Αυγούλη.

Ανδρικό γυμνό
Οταν πήγαμε να δούμε τον χώρο και να συναντήσουμε την καλλιτέχνιδα, η έκθεση ήταν περίπου κατά το ήμισυ στημένη. Κυριακή μεσημέρι, μουντός ουρανός. Μαζί με τους συνεργάτες της, η Λήδα Παπακωνσταντίνου δούλευε πυρετωδώς: τα ξύλινα αποδυτήρια (αριστερά των γυναικών, δεξιά των ανδρών), γεμάτα με ρούχα και παπούτσια, στρατιωτικές στολές κρεμασμένες σε ειδικά σημεία και βαθύτερα, αφού περάσεις στον μυστηριακό χώρο των λουτρών, στα «ατομικά χλιαρά» των ανδρών, η βίντεο προβολή ενός ηλιοφώτιστου ουρανού πάνω σ’ ένα μαρμάρινο δάπεδο, καλυμμένο με σπασμένα γυαλιά. Μαζί με τους συνεργάτες της, Μάκη Φάρο και Αντώνη Γκατζουγιάννη, η Παπακωνσταντίνου συζητάει διάφορες λεπτομέρειες και εκκρεμότητες. Το άγχος περισσεύει, ο χρόνος λιγοστεύει αλλά ο δημιουργικός οίστρος παραμένει ακέραιος.
«Ηρθα να δουλέψω σε ένα ιστορικό λουτρό και αναρωτήθηκα τι μπορεί να σημαίνει αυτός ο χώρος, διαχρονικά αλλά και σήμερα», λέει η Λήδα καθισμένη στα αποδυτήρια των γυναικών. «Αμέσως μπήκα σε έναν προβληματισμό: οι πολλαπλές έννοιες του πλυσίματος, του καθαρισμού, της κάθαρσης, της αναγέννησης, της μεταμόρφωσης. Διότι μαζί με το σώμα καθαρίζεται και το “μέσα”. Υστερα, αναλογίστηκα όλο αυτό το συλλογικό φαντασιακό που συνοδεύει έναν τέτοιο χώρο: γυναικείο γυμνό, αεργία, ηδονισμός, ηδυπάθεια. Είχα αυτό το δεδομένο ως αφετηρία για να πάω παραπέρα και να ζωντανέψω μιαν ατμόσφαιρα, εστιάζοντας όμως στο ανδρικό γυμνό και όχι στο πιο στερεοτυπικό γυναικείο. Ενα γυμνό όμως που δεν έχει τίποτα το ερωτικό ή πορνογραφικό. Δύο βίντεο προβολές με αντίστοιχους άνδρες που πλένονται. Τι σημαίνει το γυμνό σώμα; Είναι κάτι όμορφο, αλλά και ευάλωτο μαζί. Εν προκειμένω, έχουμε την ευάλωτη φιγούρα ενός άνδρα».
Μια απουσία
Την ημέρα που επισκέπτομαι τη Λήδα, οι βίντεο αυτές εγκαταστάσεις δεν έχουν ακόμα στηθεί. Αντίθετα, στο σημείο όπου καθόμαστε, στα γυναικεία αποδυτήρια, όλα δείχνουν ολοκληρωμένα: ρούχα κάθε είδους, παπούτσια. Μπαίνουμε μέσα και μας κατακλύζει η τεχνητή μυρωδιά του ευκάλυπτου: όλα αυτά τα ενδύματα έχουν «ξεθαφτεί» από ιδιωτικές ντουλάπες και φέρουν ακόμα πάνω τους τα ίχνη της βαπόνας. «Ολ’ αυτά τα ρούχα», με πληροφορεί η καλλιτέχνις, «προέρχονται από ιδιώτες. Κάποιοι μού τα δώρισαν, άλλοι μού τα δάνεισαν και πρέπει να τα επιστρέψω - όπως και τα παπούτσια. Πάντως είναι όλα χρησιμοποιημένα. Καθώς τα κοιτάζω, έτσι κρεμασμένα και μόνα, αισθάνομαι ότι έχουν μιαν απουσία». Πράγματι. Σκέφτομαι ότι θυμίζουν εκείνο τον τρομακτικό στίχο του Ιρλανδού Γέιτς: «Φαντάσματα έχω δει ίσαμε δεκαπέντε. Το πιο τρομερό, ένα σακάκι περασμένο στην κρεμάστρα».
«Αναρωτιέσαι», συνεχίζει η Λήδα, «τι σημαίνει τελικά το ένδυμα: είναι κάτι προσωπικό, έχει την έννοια της στολής - πέρα από το στρατιωτικό σκέλος της έννοιας “στολή”. Είναι βέβαια, ένα τεράστιο θέμα, απλές νύξεις κάνω».
Στα ενδότερα, εντός των λουτρών, η Λήδα μου εξηγεί κυρίως την ηχητική εγκατάσταση που θα στηθεί στους δύο χώρους, τον ανδρικό και το γυναικείο. «Πίσω, στο νησί, προσκάλεσα ένα βράδυ πέντε άνδρες και ένα άλλο βράδυ πέντε γυναίκες. Κουβέντιασαν ελεύθερα γύρω από μια στρογγυλή στέρνα, ώστε να γίνεται αντήχηση και ο ήχος να θυμίζει χαμάμ. Πάνω ακριβώς απ’ το στόμιο της στέρνας, κρεμόταν το σύστημα ηχογράφησης. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι άνθρωποι αυτοί, προερχόμενοι από διάφορα επαγγέλματα, δεν γνωρίζονταν όλοι μεταξύ τους κι όμως έγιναν εξαιρετικές συζητήσεις.
»Οι γυναίκες ανοίγονταν πιο εύκολα, ήταν σαν χείμαρρος. Οι άνδρες όμως είχαν μια σπάνια διαλεκτική, μίλησαν για τρυφερά πράγματα, για γάτες και σκυλιά, για τον θάνατο μιας μάνας, για το δίκαιο της ταφής στην αρχαία Ελλάδα, για τον έρωτα που πέφτει στο πηγάδι - δεν μίλησαν καθόλου για πολιτική ή ποδόσφαιρο.
»Οι φωνές αυτές “ντύνονται” μαζί με τους ήχους των νερών που τρέχουν, άλλοτε σαν σταλαγματιές άλλοτε σαν μικροί καταρράκτες και “δένουν” με τα βίντεο των δύο γυμνών ανδρών που πλένονται. Ολ’ αυτά γεμίζουν τον χώρο».
«Θεωρώ ότι το έργο αυτό ξεχωρίζει μέσα στη συνέχεια της προσωπικής μου πορείας. Αυτό το “ναι και όχι”, το φανερό και το κρυπτικό, η ξαφνική ανατροπή στερεοτύπων και, εν τέλει, ένας ύμνος στη ζωή που αναγεννάται διαρκώς - ειδικά σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο όπου όλα αλλάζουν δραματικά».
Οταν το συλλογικό αποκτά βαρύτητα
Λίγες ημέρες μετά τα εγκαίνια, η έκθεση αποκαλύφθηκε μπροστά στα μάτια μας. Τόσο η ηχητική εγκατάσταση, με τις μπερδεμένες φωνές των ανθρώπων και τα νερά που τρέχουν, όσο -και κυρίως- οι προβολές των ανδρών που λούζονται -ιδωμένα μέσα από κάτοπτρα και διαμέσου δαντέλας που μπλοκάρει την είσοδο- δυναμιτίζουν έναν χώρο που έτσι κι αλλιώς σε υποβάλλει με τη δυναμική του. Διατρέξαμε όλα τα δωμάτια, ανεβήκαμε στο πάνω πάτωμα, όπου και η προβολή της νεαρής τελώνισσας, χαθήκαμε μέσα στο ημίφως ενός αισθησιασμού που κεντάει πάνω στο δέρμα και γίνεται υποδόριος, σχεδόν υπαρξιακός: αυτός ο συμβολισμός της μεταμόρφωσης, της αναγέννησης, με όλη την άνοιξη μα και τον πόνο που κρύβει κάθε αλλαγή, είναι απτός και είναι ζωτικής σημασίας για τον καθένα από εμάς.
Για την ίδια την καλλιτέχνιδα, το έργο αυτό έχει τη δική του ιδιαιτερότητα για έναν επιπρόσθετο λόγο: «Η δημιουργία του, από την αρχική ιδέα έως την υλοποίησή της, συνέπεσε βέβαια με την οικονομική κρίση – που δεν είναι μονάχα οικονομική φυσικά. Ηξερα λοιπόν ότι έμπαινα σε μια ειδική συνθήκη όπου είχε καταστεί σαφές ότι θα είχα την ανάγκη της συμμετοχής και άλλων ανθρώπων. Αυτό ήταν κάτι ευεργετικό για μένα την ίδια, διότι αυτό που κάνω, απ’ τον χαρακτήρα του, είναι πολύ μοναχικό. Συνεπώς, μιλάμε για μια συλλογική προσπάθεια, ήδη από την προετοιμασία του έργου».
Κοιτάζω τη φαλτσέτα που εκτίθεται στο κέντρο του ανδρικού λουτρού και η Λήδα σχολιάζει: «Ο κυρ Νίκος, ο μπαρμπέρης από το νησί, μου δάνεισε την παλαιά, παραδοσιακή του φαλτσέτα – στην ουσία μού προσέφερε την εμπιστοσύνη του, κάτι προσωπικό του. Πολύ συχνά άνθρωποι μου εμπιστεύθηκαν όχι μόνο προσωπικά τους αντικείμενα, πράγματα αγαπημένα αλλά και κάτι εξαιρετικά πολύτιμο σε αυτούς: τον χρόνο τους – παράδειγμα, οι ομάδες των ανδρών και των γυναικών που συγκεντρώθηκαν απ’ το πουθενά για να συζητήσουν ανοιχτά κι ελεύθερα, για οτιδήποτε. Δεν είχαμε ορίσει κανένα συγκεκριμένο θέμα εξάλλου. Κάποιοι σιδέρωσαν τα πουκάμισά τους για να μου τα παραχωρήσουν και πρέπει μετά να τα επιστρέψω – επίσης να αναφέρω το ότι κάποιες στολές μάς τις δάνεισε το βεστιάριο του Εθνικού Θεάτρου, ενώ άλλα παλαιά ενδύματα προέρχονται από τη συλλογή του Λαογραφικού Μουσείου.
»Επίσης, κάποιος ανέλαβε να μεταφέρει όλα αυτά τα πράγματα απ’ το νησί, έκανε σχεδόν μια μετακόμιση. Συνεργάστηκα με κάποιους ανθρώπους που τους ήξερα αλλά και με κάποιους που τους γνώριζα ελάχιστα. Την υπάλληλο του τελωνείου δεν τη γνώριζα κι όμως με εμπιστεύθηκε. Ολο αυτό συνιστά μια συμμετοχή που ανατρέπει κάποια δεδομένα σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο, κατά την οποία αυτή η έννοια του συλλογικού αποκτά άλλη σημασία και βαρύτητα».
Την έκθεση «Ναι και όχι» της Λήδας Παπακωνσταντίνου διοργανώνει το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης στο Λουτρό των Αέρηδων και θα διαρκέσει έως τις 30 Νοεμβρίου.

No comments: