ΤΑ ΑΣΑΡΚΑ ΤΟΥ ΤΖΙΑΚΟΜΕΤΙ

The Man who walks in the rain, 1948, sculpture by Alberto Giacometti. Photograph: Georgios Kefalas/Corbis

Εκθεση με γλυπτά, πίνακες και σχέδια του καλλιτέχνη του υπαρξισμού

Με την έκρηξη του πολέμου το 1939, ο Αλμπέρτο Τζιακομέτι άρχισε μια σειρά από έργα, ανθρώπινες φιγούρες, όχι σε αληθινά μοντέλα, αλλά από μνήμης. Κάθε φορά που προσπαθούσε να δημιουργήσει την εικόνα της μορφής εκείνης ενός ανθρώπου που κάποτε είχε γνωρίσει ή δει, το έργο κατέληγε όλο και μικρότερο. Το πρόβλημα χειροτέρεψε όταν έφυγε από το Παρίσι. Πίσω στη γενέτειρά του Ελβετία, ο Τζιακομέτι ξανάπιασε το ίδιο γλυπτό, μιας γυναίκας που κάποτε είχε δει στη Λεωφόρο Σεν Μισέλ, και το έβλεπε ολοένα να λιγοστεύει μέσα στα χέρια του. Τελικά, όταν γύρισε στο Παρίσι, η δουλειά που κουβαλούσε μαζί του, χώραγε σε ένα κουτί σπίρτων.

Three Men Walking II, 1949. Alberto Giacometti (Swiss, 1901–1966)

Κινούμενη ακινησία

Στο Κόμπτον Βέρνε του αγγλικού Γουορκσάιρ, όπου πραγματοποιείται τώρα μία από τις σπάνιες εκθέσεις με γλυπτά, πίνακες και σχέδια του Τζιακομέτι, ο επισκέπτης μπορεί να δει 4 από τις γυναικείες αυτές εκδοχές που δεν είναι μεγαλύτερες από μια βελόνα η καθεμιά. Τοποθετημένες πάνω σ’ ένα βάθρο, σαν καρέκλα με ψηλή πλάτη, μοιάζουν να ταλαντεύονται πάνω στην άκρη ενός γκρεμού.

Οι άνθρωποι του Τζιακομέτι δεν περπατούν, οι γυναίκες στέκονται, οι άνδρες δρασκελίζουν, αλλά μέσα από τη γραμμή των σωμάτων τους μεταδίδεται ένα είδος άρρηκτης συνομιλίας. Και το σώμα τους δεν είναι παρά μια μαύρη μεταλλική γραμμή στο πάχος μολυβιού, που δεν έχει καν μέλη. Κι όμως, τα σώματα αυτά με μια αδιόρατη, ανεξήγητη, σχεδόν μαγική στροφή ή συστροφή ή απλώς μια υποδήλωση και των δύο, αποκτούν ατομικά χαρακτηριστικά. Οπως οι αληθινοί άνθρωποι, τα γλυπτά του Τζιακομέτι όσο και αν μοιάζουν στο πρώτο βλέμμα, το ένα είναι εντελώς διαφορετικό από το άλλο.

Αυτές οι ανεπαίσθητες διαφορές - παραμορφώσεις είναι το σήμα κατατεθέν του Τζιακομέτι στη σύγχρονη γλυπτική, όπως είναι οι τρύπες στα μαρμάρινα γλυπτά του Χένρι Μουρ. Αλλά, όπως γράφει η Λόρα Κάμινγκ στην «Ομπζέρβερ», οι μορφές αυτές θέτουν το ερώτημα, γιατί είναι έτσι πλασμένες, γιατί έχουν αυτό το σχήμα. Κάτι το οποίο δεν ρωτάει κανείς για τους «Αστούς του Καλαί» του Ροντέν π. χ. γιατί είναι έτσι δεμένοι μέσα στην αγωνία τους, σαν αλυσοδεμένοι από κάποια μοίρα ή γιατί είναι τόσο τεράστια κι επιβλητικά, σαν τον ωκεανό εμπρός τους, τα αγάλματα του Νησιού του Πάσχα.

Αυτές όμως οι φιγούρες, οι αποσκελετωμένες, οι σαρακοφαγωμένες, άσαρκες δίχως χέρια και πόδια, ούτε μπούστα ή πορτρέτα, ούτε τύποι, εξαϋλωμένες (παρ’ ότι από μέταλλο), αλλά βαθιά ριζωμένες στον τόπο που βρίσκονται, ίσως είναι το όραμα του δημιουργού τους για το ανθρώπινο είδος.

Ισως, αυτό να είναι υπαρξισμός. Πώς μπορεί να ξέρει κανείς τον άνθρωπο που βρίσκεται απέναντί του; Οι άνθρωποι είναι ανερμήνευτοι, σύνθετοι και αβάσταχτα μόνοι, όπως θα έλεγε την ίδια εποχή, στην ίδια πόλη, στους ίδιους δρόμους και καφέ, ο Ζαν Πολ Σαρτρ.

Ισως, όμως, υπάρχει και κάτι άλλο που δεν χρειάζεται ερμηνείες, γιατί είναι κάτι που νιώθεται όταν βρίσκεται κανείς εμπρός στα τόσο απλά στην αινιγματικότητά τους έργα. Είναι φιγούρες σε ομάδες, φιγούρες μόνες, κεφάλια που δίνουν την εντύπωση ότι μόλις βγήκαν από τα δάχτυλα του πλάστη τους. Τόσο χλωρά μέσα στο πανάρχαιο είδος τους. «Η τέχνη είναι η κατοικία του οράματος», είχε πει ο Τζιακομέτι και αυτή είναι η βασική αλήθεια της ίδιας του της δημιουργίας. Οραμα, όπως το λέει η λέξη, είναι κάτι που βλέπει κανείς και το νόημά τους τα έργα του Τζιακομέτι το αποκτούν στην πράξη, όταν τα κοιτάζει κανείς. Αυτή η εμπειρία είναι η ουσία τους. Και να κοιτάζει κανείς τα έργα του Τζιακομέτι είναι πρώτα απ’ όλα και πέρα από κάθε αίνιγμα μια ευχαρίστηση, μια απόλαυση.

Το κεφάλι του αδελφού του Ντιέγκο, π. χ., που βρίσκεται στη μόνιμη συλλογή της Τέιτ Μόντερν στο Λονδίνο. Μοιάζει με το κρανίο στους «Πρεσβευτές» του Χολμπάιν, που για να το διακρίνεις ολόκληρο, πρέπει να το κοιτάξεις από μια ορισμένη γωνία. Ομως, και τότε δεν εμφανίζεται καθαρά.

Ειδικά στην Τέιτ, και μόνος ο όγκος των επισκεπτών μπροστά στα γλυπτά του Τζιακομέτι εμποδίζει να τα δει κανείς από διαφορετικές γωνίες. Πολύ λιγότερο επιτρέπει να τα δεις από μακριά. Είναι ένας επιπλέον λόγος που η έκθεση στο Κόμπτον Βέρνε είναι επιτυχημένη. Τα έργα τόσα όσα είναι αρκετά για να συλλάβει κανείς την ουσία του Τζιακομέτι και οι αίθουσες επαρκώς άδειες για να δίνουν στις φιγούρες το αίσθημα του τοποθετημένου μέσα στον χώρο, αλλά κοιτάζοντας εμπρός το άπειρο, όπως τον ωκεανό, τα αγάλματα του Νησιού του Πάσχα.

Μολονότι ελαχιστοποιημένες οι φιγούρες του Τζιακομέτι, φαίνονται μακρινές και από κοντά. Μια από τις γυναίκες στο «Δάσος». Το σύμπλεγμα αυτό με τις φιγούρες, φυτρωμένες σαν φυτά, ψηλές και ισχνές σαν μίσχοι του Μονέ, έχουν ένα παράδοξο λίθινο βάρος.

Πράξη του βλέμματος

Στον Τζιακομέτι άρεσε να φαντάζεται τις φιγούρες του να στέκονται σε μια γωνιά του δρόμου ή να διασχίζουν μια πλατεία του πραγματικού κόσμου. Εάν τα έργα του είναι πραγματικοί άνθρωποι και όχι τύποι ή σύμβολα (φιγούρες σταματημένες σε μια στιγμή της κίνησής τους) γίνονται τέτοιοι από τους άλλους ανθρώπους που τους κοιτάζουν – τους θεατές είτε σε μια αίθουσα εκθέσεων είναι είτε έξω από αυτήν. [The Observer, Η Καθημερινή, 20/6/2008]