Οι Μοντέρνοι αντέχουν στους αιώνες

Εκατό χρόνια μετά, αναβιώνει η πρωτοποριακή έκθεση του 1912 στην Κολωνία, που τότε λοιδορήθηκε από κοινό και Τύπο

• Ανταπόκριση από την Κολωνία της Μαριας Ρηγουτσου [Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 9/9/2012]

«Πρόκειται για έργα που ανήκουν περισσότερο στη συλλογή ενός νευρολόγου ή ενός ψυχιάτρου παρά σε μια έκθεση τέχνης» - «Αθλια τέχνη από τη Γαλλία» - «Μια αίθουσα τρόμου». Οι γερμανικές εφημερίδες της εποχής, το 1912, αλλά και τα σχόλια του κοινού, κάθε άλλο παρά κολακευτικά ήταν όσον αφορά την πρώτη ιστορικά μεγάλη έκθεση μοντέρνας τέχνης στη Γερμανία. Ανάμεσα στους «άθλιους», «ελεεινούς» και «τρελούς» ζωγράφους που συμμετείχαν ήταν ο Βαν Γκογκ, ο Σεζάν, ο νεαρός τότε Πικάσο, ο Μουνκ, ο Σίλε, ο Κοσκόσκα και αρκετοί άλλοι, των οποίων και μόνο μια πινελιά σήμερα θα αποτιμάτο σε αρκετές χιλιάδες ευρώ.

Την έκθεση, πριν από ακριβώς εκατό χρόνια, οργάνωσε η «Ειδική Ενωση Δυτικογερμανών Φίλων της Τέχνης και Καλλιτεχνών». Επρόκειτο για μια προοδευτική ένωση φιλότεχνων, που ιδρύθηκε στο Ντίσελντορφ το 1909 και στόχο είχε να πληροφορήσει την ολίγο καθυστερημένη στην ενημέρωση και συντηρητική στα γούστα Γερμανία. Στις τρεις εκθέσεις, όμως, που είχε οργανώσει μέχρι το 1912 είχε δεχθεί έντονη κριτική κι έτσι επέλεξε να παρουσιάσει τα έργα στην Κολωνία, αιώνια αντίπαλο του Ντίσελντορφ.

Η Κολωνία άκμαζε την εποχή εκείνη. Ηταν μια πλούσια πόλη, της οποίας ο πληθυσμός ξεπερνούσε τις 500.000 και στην οποία μόλις είχε κατασκευασθεί η γέφυρα Χόχεντσολενρινγκ στον Ρήνο που επέτρεπε τη σύνδεση Βερολίνου - Παρισιού.

Εκατό χρόνια αργότερα, το περίφημο μουσείο Βάλραφ Ρίχαρτζ, στην καρδιά της Κολωνίας, παρουσιάζει την έκθεση με τον τίτλο «1912 - Αποστολή Μοντέρνα Τέχνη», η οποία διαρκεί μέχρι το τέλος του χρόνου. Η επιμελήτρια Μπάρμπαρα Σέφερ προσπάθησε με την ομάδα της να ξαναστήσει εκείνη την παλιά πρωτοποριακή έκθεση. Ενα καθόλου εύκολο εγχείρημα αν αναλογιστεί κανείς πως πρώτα θα έπρεπε να βρει ποια ακριβώς έργα είχαν παρουσιαστεί το 1912. Την εποχή εκείνη είχαν πάρει μέρος 170 καλλιτέχνες σε μια αίθουσα 5.000 τ. μ. και είχαν παρουσιαστεί 650 έργα.

Υστερα από πολυετείς έρευνες, η Μπάρμπαρα Σέφερ κατάφερε να εντοπίσει σχεδόν όλα τα έργα και να συγκεντρώσει σε αυτή τη σημερινή «έκθεση του αιώνα», όπως αποκαλείται, 120 πίνακες και γλυπτά. Συνεργάστηκαν κάποια από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου όπως το Μουσείο Van Gogh στο Αμστερνταμ, τα Κρατικά Μουσεία στο Βερολίνο, Art Institute στο Σικάγο, η National Gallery στο Λονδίνο, το MoMA στη Νέα Υόρκη, το μουσείο Munch στο Οσλο, το Musee d'Orsay στο Παρίσι και η National Gallery στην Ουάσιγκτον.

Η έκθεση στο μουσείο Βάλραφ Ρίχαρτζ είναι κατανεμημένη ανά χώρες. Τι πρωτοποριακό συνέβαινε τότε στη Γαλλία, την Αυστρία, την Ελβετία, την Ολλανδία, την Ουγγαρία αλλά και τη Γερμανία; Οι οργανωτές της έκθεσης του 1912 παρά τα αρνητικά σχόλια του κοινού και του Τύπου είχαν καταφέρει να συγκεντρώσουν τους σημαντικότερους μοντέρνους ζωγράφους της εποχής. Και ο χρόνος τούς δικαίωσε. Είχαν μάλιστα αφιερώσει ιδιαίτερα μεγάλο χώρο στους «πατέρες» του μοντερνισμού. Ο Βαν Γκογκ εκπροσωπήθηκε τότε με 125 έργα. Σήμερα μπορεί κανείς να θαυμάσει τα 15 από αυτά και πάλι στην Κολωνία. Ιδιαίτερη θέση είχε τότε επιφυλαχθεί στον Σεζάν με 26 έργα. Ο Γκογκέν παρουσιάστηκε με 25 έργα, ο Μουνκ με 32, ενώ δεν δίστασαν να παρουσιάσουν τον νεαρό Πικάσο με 16 έργα. Τα έργα των μεγάλων αυτών πρωτοπόρων αποτελούν και το κέντρο γύρω από το οποίο παρουσιάζονται τα έργα των υπόλοιπων συναδέλφων τους.

• Σήμερα όλοι θαυμάζουν και εκθειάζουν

H έκθεση «1912 - Αποστολή Μοντέρνα Τέχνη» στην Κολωνία δεν έχει απολύτως καμία πιθανότητα αποτυχίας. Τα έργα είναι θαυμάσια και είναι μεγάλη χαρά για τους ανθρώπους που αγαπούν τη ζωγραφική να αντικρίζουν, ανάμεσα σε πάρα πολλά άλλα, τη «Νεκρή φύση με κάστανα και αχλάδια» του Βαν Γκογκ (1880/85), την «Αυτοπροσωπογραφία» του (1887), την «Αλέα στην Αρλ» (1888), την «Αποκαθήλωση κατά τον Ντελακρουά» (1889).

Και λίγο πιο δίπλα, στην κεντρική αίθουσα της έκθεσης, να έχει κανείς τη δυνατότητα να δει «Τα λουλούδια σε πράσινο βάζο» του Σεζάν (1880/82) ή τη «Νεκρή φύση με τρία σκυλάκια» του Γκογκέν (1888). Αυτό το τελευταίο μοιάζει τόσο απίστευτα μοντέρνο ακόμα και σήμερα. Μια σύνθεση λίγο περίεργη, με τρία σκυλάκια στην κορυφή του πίνακα να πίνουν γάλα από ένα κατσαρολάκι, στο μέσο του πίνακα να δεσπόζουν τρία ποτήρια και στο κάτω μέρος να εμφανίζεται ένα πιάτο με φρούτα.

Σε περίοπτη θέση βρίσκεται και «Ο νέος με το μπλε βάζο» του Πικάσο, φιλοτεχνημένος το 1905, χρονιά όχι ιδιαίτερα παραγωγική για τον νεαρό τότε ζωγράφο, όπως μαθαίνουμε από τον βαρύτατο κατάλογο των 647 σελίδων. Ο νεαρός, με το αινιγματικό και ίσως λίγο βαριεστημένο ύφος, κρατάει ένα μπλε βάζο στα χέρια του. Οι ειδικοί κατατάσσουν τον πίνακα στη μετάβαση από την μπλε στη ροζ περίοδο του Πικάσο.

Στην έκθεση «1912 - Αποστολή Μοντέρνα Τέχνη» αξίζει τον κόπο να σταθεί κανείς και σε λιγότερο ηχηρά ονόματα και μάλλον άγνωστα στο ευρύτερο κοινό. Για παράδειγμα, ο Γάλλος Πιερ-Πολ Ζιριέ σκανδαλίζει με τα γυμνά του και εμπνέεται από την ελληνική μυθολογία. Το 1910 φιλοτέχνησε τη «Μεγάλη Λέσβο». Επτά όμορφες γυναίκες κολυμπούν, συζητούν και χαριεντίζονται σε κάποια παραλία του ελληνικού νησιού.

Η έκθεση, πριν από εκατό χρόνια, παρά τα δυσμενή σχόλια του κοινού και μερίδας του Τύπου, κατάφερε πάντως να εντυπωσιάσει τους ειδικούς. Τόσο τους καλλιτέχνες όσο και τους διοργανωτές εκθέσεων. Την ημέρα μάλιστα που τελείωνε, την επισκέφθηκε ένας απεσταλμένος της περίφημης Αrmory Show (International Exhibition of Modern Art) της Νέας Υόρκης. Το 1913 διοργανώθηκε μια έκθεση στην αμερικανική μεγαλούπολη κατά το πρότυπο της «Ειδικής Ενωσης Δυτικογερμανών Φίλων της Τέχνης και Καλλιτεχνών» (Sonderbund Westdeutscher Kunstfreunde und Kuenstler) στην Κολωνία. Η έκθεση είχε τέτοια επιρροή, που συχνά το 1913 αναφέρεται ως η χρονιά που τέθηκε ο θεμέλιος λίθος για τη μοντέρνα τέχνη στις ΗΠΑ.

Η έκθεση στην Κολωνία, στο μουσείο Βάλραφ Ρίχαρτζ, δεν έχει παρά λίγες μέρες που ξεκίνησε, όμως η επισκεψιμότητα είναι πάρα πολύ μεγάλη. Οσο για τον Τύπο, μόνο καλά λόγια έχει αυτή τη φορά να πει. Η Welt κάνει λόγο για «τη μητέρα των εκθέσεων» και ο Spiegel τιτλοφορεί το ρεπορτάζ του «Τρίζει ο καθεδρικός» (εννοεί τον περίφημο και τεράστιο καθεδρικό ναό-σύμβολο της Κολωνίας).

Εκατό χρόνια μετά, οι επιλογές των διοργανωτών του 1912 δικαιώνονται πλήρως. Αυτό που τότε κρίθηκε πρωτοποριακό, ποιοτικό και ενδιαφέρον εξακολουθεί και σήμερα να αντέχει στον χρόνο.

• Οι καινοτομίες του 1912

Γιατί ήταν τόσο σπουδαία εκείνη η έκθεση του 1912 στην Κολωνία; Ο πρώτος λόγος και πιο εμφανής ήταν βεβαίως γιατί παρουσίαζε τις μοντέρνες ευρωπαϊκές τάσεις. Μακριά από τον ακαδημαϊσμό της εποχής τους τα έργα προκαλούσαν με το χρώμα, τη φόρμα, τη χειρονομία, το θέμα. Με λίγο πολύ τα πάντα, προκαλώντας από οίκτο, μέχρι οργή και γέλωτα στο κοινό.

Δεν ήταν όμως μόνο αυτό. Στην έκθεση του 1912 στην Κολωνία αποτολμήθηκε για πρώτη φορά ένας νέος τρόπος στησίματος της έκθεσης. Σε ένα μεγάλο μέρος της τα έργα δεν ήταν πλέον τοποθετημένα πυκνά το ένα πάνω από το άλλο και δίπλα στο άλλο, αλλά ήταν τοποθετημένα σε μια ευθεία. Δινόταν έτσι περισσότερος χώρος στο έργο και του επέτρεπε να «αναπνεύσει». Ο τρόπος αυτός στησίματος διαρκεί σε γενικές γραμμές μέχρι σήμερα. Επειτα οι τοίχοι βάφτηκαν άσπροι. Το άσπρο ήταν και παραμένει το χρώμα του μοντερνισμού επιτρέποντας στα έργα να αναδεικνύονται με μεγαλύτερη ένταση.

Πέρα από τα χρώματα, για πρώτη φορά τότε χρησιμοποιήθηκαν μπροσούρες που έδιναν πληροφορίες στους επισκέπτες για τα έργα που έβλεπαν. Ποιος μπορεί να διανοηθεί σήμερα να οργανώσει μια σοβαρή έκθεση από την οποία θα λείπει κάτι παρόμοιο; Πέρα από το πνεύμα, οι διοργανωτές τότε δημιούργησαν την πρώτη καφετέρια σε ένα μουσείο όπου προσφέρονταν αναψυκτικά και υπήρχε από τότε η επιγραφή «απαγορεύεται το κάπνισμα».

Τέλος, για πρώτη φορά στη Γερμανία γινόταν ένα συντονισμένο μάρκετινγκ για μια έκθεση με τυπωμένες αφίσες και σημαίες που διαφήμιζαν την έκθεση.

Ολα αυτά που σήμερα είναι αυτονόητα, τότε ήταν ένα μεγάλο βήμα και έβαζε τα θεμέλια για τον τρόπο που και τα μουσεία θα διοργάνωναν αργότερα τις εκθέσεις τους. Ολα αυτά στην Κολωνία του 1912, δύο χρόνια πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος ανάμεσα σε όλα τα δεινά που επέφερε έπληξε καίρια την τέχνη και τους καλλιτέχνες.