Γκούσταφ Κλιμτ o εραστής

 Αν η γενετική είχε κάνει το θαύμα της, ο Κλιμτ θα γινόταν σήμερα 150 ετών. Οι συμπατριώτες του τίμησαν τον καλλιτέχνη με σειρά εκθέσεων 

[Αστραπέλλου Μαριλένα, ΤΟ ΒΗΜΑ: 14/07/2012]. Φανταστείτε την εικόνα: ο Ζίγκμουντ Φρόιντ βρίσκεται μέσα στο γραφείο του στη Βιέννη και αναλύει τα συμπτώματα της Ντόρας. «Υστερία» μουρμουρίζει, όχι χωρίς κάποια δόση μισογυνισμού, σύμφωνα με τους μετέπειτα επικριτές του. Οι καταχωνιασμένες ερωτικές παρορμήσεις της παιδικής ηλικίας έρχονται να πάρουν την εκδίκησή τους και ο μεγάλος ψυχαναλυτής σημειώνει με επισημότητα τα ευρήματά του στο χαρτί. Την ίδια στιγμή ο Γκούσταφ Κλιμτ βρίσκεται στο ατελιέ του σε μια άλλη γωνιά της πόλης. Ζωγραφίζει μια γυμνή, θελκτική γυναίκα. Φοράει τη χαρακτηριστική ρόμπα του που μοιάζει με ράσο, κατάσαρκα, χωρίς να παρεμβάλλονται ενοχλητικά εσώρουχα. Πιθανότατα δε, έχει ήδη συνουσιαστεί μαζί της και μεταφέρει αυτούσια όλη τη θέρμη της γλυκιάς αποχαύνωσής της στα σκίτσα και στους πίνακές του.

Εξι (τουλάχιστον) εξώγαμα είναι ο απολογισμός μιας ερωτικής δραστηριότητας η οποία αναπόφευκτα διαπότισε τα έργα του και τον κατέστησε έναν από τους πιο διάσημους καλλιτέχνες. Στη Βιέννη της εποχής του, και σε ολόκληρο τον κόσμο, εκεί που έφτασε ο αντίλαλος της υστεροφημίας του. 

Είναι να μην τον θεωρούν εθνικό θησαυρό οι Αυστριακοί, αξιοποιώντας δεόντως την κορυφαία δημοτικότητα του έργου του; Πόσω μάλλον εφέτος, που συμπληρώνονται 150 χρόνια από τη γέννησή του. «Ετος Κλιμτ», λοιπόν, το 2012 για τη Βιέννη, εξού και η πληθώρα εκθέσεων που έχουν διοργανωθεί προς τιμήν του. Σε μια γωνία στο Μουσείο Εφαρμοσμένων Τεχνών της πόλης (ΜΑΚ), εκεί όπου στεγάζονται τα προσχέδια των τοιχογραφιών ενός από τα σπουδαιότερα μνημεία της αρ νουβό, του Μεγάρου Στόκλετ, μια προθήκη περιέχει όλα τα παραφερνάλια της τουριστικής εκμετάλλευσης του έργου του: τους εραστές του «Φιλιού» ως μοτίβο μιας κακότεχνης γυάλινης χιονόμπαλας, μαρμελάδες με τα καπάκια τους διακοσμημένα με έργα του, μια δαχτυλήθρα και μια Μπάρμπι (!) με τη μορφή της αγαπημένης φίλης και συνοδοιπόρου του, Εμιλι Φλέγκε, όπως την απαθανάτισε στον καμβά, χαρτομάντιλα για να φυσάει κανείς τη μύτη του επάνω στον εναγκαλισμό των εραστών της τοιχογραφίας του Μεγάρου Στόκλετ, «Εκπλήρωση». Την τέχνη του Κλιμτ τη γνωρίζουν και οι πέτρες μέσα από τη φτηνή αναπαραγωγή της. Και τη γνωρίζουν συνήθως ως την όμορφη, εύρυθμη απεικόνιση τρυφερών ερωτικών σκηνών όπως το «Φιλί» (αλήθεια, πόσα φοιτητικά δωμάτια διακοσμήθηκαν με αυτή την αφίσα;) και τα πορτρέτα γυναικών χαμένων μέσα στα σαγηνευτικά πολύχρωμα ρούχα τους. Η αλήθεια, ωστόσο, καταλαμβάνει περισσότερα επίπεδα και ισχυρισμοί όπως αυτός του συγγραφέα Φρανκ Γουίτφορντ ότι «o Κλιμτ είναι ένας ασήμαντος καλλιτέχνης μέσα στην Ιστορία της Τέχνης» αδικεί τον αυστριακό δημιουργό. Στο κάτω κάτω, υπήρξε ιδρυτικό μέλος και πρώτος πρόεδρος της Βιεννέζικης Απόσχισης (Wiener Secession), της βιεννέζικης αρ νουβό, του κινήματος δηλαδή που αντιτέθηκε στον ακαδημαϊσμό της τέχνης, προσπάθησε να συγκεράσει τέχνη, αρχιτεκτονική και σχεδιασμό αντικειμένων και έκανε το πρώτα βήματα προς την κατεύθυνση του μοντερνισμού. Επιπλέον, ο Κλιμτ επηρέασε, αλλά και στήριξε, τους νεότερους ζωγράφους, όπως τον εκρηκτικά ταλαντούχο Εγκον Σίλε, ο οποίος σόκαρε την κοινωνία της εποχής με τα «πορνογραφικά» γυμνά του και μάλιστα συνελήφθη το 1912, επειδή πίνακές του εκτέθηκαν σε χώρο προσβάσιμο σε παιδιά.

Η τέχνη του Κλιμτ δεν προκάλεσε τέτοιου είδους αντιδράσεις, τουλάχιστον όχι στο σύνολό της, αλλά είχε, και έχει ακόμη, τη δύναμη να συγκινεί. Για τον απλούστατο λόγο ότι είναι εκπληκτικής, ανυπέρβλητης ομορφιάς. «Δεν είμαι κάτι το ιδιαίτερο» έλεγε ο ίδιος για τον εαυτό του. «Είμαι ένας ζωγράφος που ζωγραφίζει μέρα με την ημέρα, από το πρωί ως το βράδυ. Οποιος θέλει να μάθει περισσότερα για μένα θα πρέπει να κοιτάξει προσεκτικά τα έργα μου». Στο κτίριο της Απόσχισης, λοιπόν, γνωστό και ως Σετσεσιόν, έχει τοποθετηθεί μόνο για εφέτος μια εξέδρα που σου επιτρέπει να δεις από πολύ κοντά την υπερυψωμένη «Ζωφόρο του Μπετόβεν», φιλοτεχνημένη το 1902: την τρίπτυχη τοιχογραφία στην οποία αναπαριστάται η περιπέτεια της «ανθρωπότητας» καθώς πρέπει να αντιμετωπίσει τις εχθρικές δυνάμεις, ανάμεσά τους και η Λαγνεία, η Ασέλγεια, η Ακράτεια, μέχρι να φθάσει στην ευτυχία, η οποία έχει τη μορφή της ποίησης και της μουσικής. Και τον παθιασμένο εναγκαλισμό του ζευγαριού, για να μην ξεχνιόμαστε, ένα από τα αγαπημένα μοτίβα του Κλιμτ. 

Αυτό που διαπιστώνει, λοιπόν, κανείς είναι ότι ο γεννημένος το 1862 Γκούσταφ Κλιμτ ήταν ένας άνθρωπος που βρισκόταν μπροστά από την εποχή του. Οχι μόνο λόγω των καινοτομιών της τεχνοτροπίας του (για παράδειγμα τα φύλλα χρυσού, επιρροή από τα ψηφιδωτά που είχε αντικρίσει στη Ραβέννα ή η επίπεδη απεικόνιση των μορφών). Αλλά κυρίως επειδή γνώριζε, αν θέλετε από πρώτο χέρι, ενστικτωδώς και από εμπειρία, αυτά που ο σύγχρονός του Φρόιντ έφερνε στο φως έπειτα από κοπιώδη κλινική ανάλυση: εν αρχή ην η σεξουαλικότητα. Αυτή βρίσκεται στο επίκεντρο της ανθρώπινης ύπαρξης. Η «σκοτεινή ήπειρος», όμως, όπως αποκαλούσε ο Φρόιντ συγχυσμένος τη γυναικεία σεξουαλικότητα, δεν ήταν καθόλου, μα καθόλου «σκοτεινή» για τον Κλιμτ. Στη διερεύνηση και κατανόησή της ίσως τον βοηθούσε και η προαναφερθείσα φίλη του Εμιλι Φλέγκε - και η ίδια ανοιχτόμυαλη και πρωτοπόρος στον τομέα της, τον σχεδιασμό ρούχων απαλλαγμένων από τους κορσέδες της ευπρέπειας και του ψυχαναγκασμού, ραμμένων με ζωηρόχρωμα υφάσματα, παρόμοια με τα μοτίβα που χρησιμοποιούσε ο Κλιμτ στους πίνακές του. Η σχέση τους κράτησε ως τον θάνατο του Κλιμτ, το 1918. Στο Μουσείο Leopold του Museum Quartier της Βιέννης, ειδικά για την επέτειο της γέννησης του Κλιμτ, εκτίθενται μέσα σε προθήκες οι καρτ ποστάλ της αλληλογραφίας τους και φωτογραφίες που μαρτυρούν την ιδιαίτερη σχέση που μοιράζονταν χωρίς, όμως, να διευκρινίζουν τη φύση της. Δεδομένης της ερωτικής ασυδοσίας του Γκούσταφ και της ομορφιάς της Εμιλι, η δική τους ήταν πιθανότατα μια ελεύθερη σχέση χωρίς δεσμεύσεις και υποσχέσεις, δομημένη στην αμοιβαία εκτίμηση και στη συνάφεια των ασυμβίβαστων προσωπικοτήτων τους.

Στη συντηρητική Βιέννη των αρχών του 20ού αιώνα ο Κλιμτ αντιμετωπιζόταν προφανώς ως ένας εκκεντρικός καλλιτέχνης. Οι ερωτοδουλειές του αφορούσαν κοπέλες των χαμηλών στρωμάτων και όχι «κυρίες» της υψηλής κοινωνίας. Στο στούντιό του, βέβαια, κεκλεισμένων των θυρών, οι εβραίες ως επί το πλείστον κυρίες που έστελναν τους πάμπλουτους βιομηχάνους συζύγους στο κατώφλι του για να πληρώσουν τον λογαριασμό του πορτρέτου τους, συχνά γοητεύονταν από τον ρασοφόρο δημιουργό και παραδίδονταν στη γοητεία του. Το «Πορτρέτο της Σόνια Νιπς», για παράδειγμα, από την πρώιμη φάση του Κλιμτ, βρίσκεται δίπλα στο λαοφιλές «Φιλί» στην Πινακοθήκη Μπελβεντέρε και ως εκ τούτου λίγοι στέκονται να το παρατηρήσουν. Η συνεσταλμένη γυναίκα σε κοιτάζει όπως κοιτούσε κάποτε τον ζωγράφο της, με αιδημοσύνη, ίσως και με κάποια ανομολόγητη ενοχή, όμως στο χέρι της κρατάει το σημειωματάριό του, δείγμα οικειότητας μεταξύ δυο ανθρώπων που μοιράζονταν περισσότερα από τυπικές χειραψίες...

Στην ίδια πινακοθήκη, πρώην ανάκτορο του πρίγκιπα Ευγένιου της Σαβοΐας, βρισκόταν μέχρι πρόσφατα και ένα άλλο θρυλικό έργο του Κλιμτ. Θρυλικό για λόγους που δεν συνδέονται τόσο με την καλλιτεχνική αξία του, όσο επειδή είναι συνυφασμένο με τη μοίρα των πάλαι ποτέ πάμπλουτων εβραίων της Βιέννης. Αυτών, δηλαδή, που έδωσαν στον Κλιμτ την ελευθερία να δημιουργεί και να ζει πλουσιοπάροχα όταν ο ίδιος ήρθε σε σύγκρουση με το Ακαδημαϊκό κατεστημένο, το σκανδαλισμένο από τη «Φιλοσοφία», την «Ιατρική» και τη «Νομική» του, τις τοιχογραφίες που προορίζονταν για την οροφή του Πανεπιστημίου της Βιέννης, αλλά θεωρήθηκαν έως και πορνογραφικές εξαιτίας της ηδυπαθούς γύμνιας τους. «Η προσωπογραφία της Adele Bloch-Bauer I» φιλοτεχνήθηκε το 1907 και κατασχέθηκε μαζί με τις περιουσίες τόσων και τόσων εβραίων από τους ναζί κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ξαναβρέθηκε στα χέρια απογόνου της οικογένειας μόλις το 1998, χρονιά που η αυστριακή κυβέρνηση αποφάσισε να το επιστρέψει. Τελικά αγοράστηκε το 2006 από τον υιό Εστέ Λόντερ, Ρόναλντ, της Neue Gallery στη Νέα Υόρκη, για το μεγαλύτερο ποσό που είχε διατεθεί ως τότε για την απόκτηση ενός έργου τέχνης: 135 εκατομμύρια δολάρια. Μπορεί να το δει κανείς και ως μια μεταθανάτια ανταπόδοση του Κλιμτ στους απογόνους των ανθρώπων που του έδιναν δουλειά και του επέτρεπαν να ζει άνετα ως τον θάνατό του, στα 55 του. Αιτία; Η πνευμονία, επιπλοκή της ισπανικής γρίπης που είχε θερίσει κόσμο και κοσμάκη. Στον έρωτα ορισμένοι είναι πιο τυχεροί, αλλά στον θάνατο είμαστε όλοι ίσοι.

ΒΗmagazino: 24/04/2012