Οι εκθέσεις δεν δίνουν απαντήσεις... Μασιμιλιάνο Τζόνι, ο νεότερος επιμελητής της Μπιενάλε Βενετίας, άλλαξε τα δεδομένα

Της Μαργαριτας Πουρναρα, Η Καθημερινή, 16/6/2013

Οταν ήταν φοιτητής, μετέφραζε αισθηματικά διηγήματα από τα αγγλικά στα ιταλικά για να βγάλει τα προς το ζην. Στα 25 του, ο Μασιμιλιάνο Τζόνι έγινε ανταποκριτής της έκδοσης του περιοδικού Flash Art στη Νέα Υόρκη. Λίγα χρόνια αργότερα, υποδυόταν για πλάκα τον εκκεντρικό καλλιτέχνη και στενό του φίλο Μαουρίτσιο Κατελάν, αντικαθιστώντας τον μάλιστα και σε πολλές συνεντεύξεις. «Στην αρχή ήταν σαν παιχνίδι, μετά ήταν σαν επάγγελμα», είχε δηλώσει τότε. Λίγοι μπορούσαν να φανταστούν την ταχύτατη άνοδό του στο στερέωμα της διεθνούς εικαστικής σκηνής. Ούτε καν ο ίδιος δεν μπορούσε να πιστέψει πως θα γινόταν ο νεότερος επιμελητής της ιστορικής Μπιενάλε Βενετίας, σε ηλικία μόλις 39 ετών. Η κεντρική έκθεση με τίτλο «Palazzo Enciclopedico», που εγκαινιάστηκε πριν από λίγες ημέρες στην 55η διοργάνωση στη Γαληνοτάτη, κέντρισε το ενδιαφέρον, σε μια περίοδο που όλοι περιμένουν από την τέχνη να αντανακλάσει αλλαγή ήθους και πλεύσης. Συγκυρία δύσκολη και ερεθιστική, για κάποιον τόσο φιλόδοξο και δυναμικό όσο ο νεαρός Μιλανέζος, ο οποίος τόλμησε να συμπεριλάβει έργα αγνώστων και αυτοδίδακτων καλλιτεχνών πλάι στα μεγάλα ονόματα.

Συναντήσαμε τον Τζόνι στην έκθεση του Ελβετού Ουρς Φίσερ στα Δημοτικά Σφαγεία της Υδρας την περασμένη Δευτέρα, όπου μόλις είχε καταφθάσει από την Ιταλία. Ηταν κατάκοπος αλλά ευχαριστημένος από τα θετικά σχόλια του κοινού και των ειδικών. Η αλήθεια είναι ότι προτού αναλάβει τα ηνία της μεγαλύτερης εικαστικής διοργάνωσης, είχε καταπιαστεί με πολλά άλλα δύσκολα σχέδια: ξεκίνησε από την ταπεινή Μπιενάλε Τιράνων, για να του ανατεθεί να επιμεληθεί μια μικρή έκθεση στο πλαίσιο της Μπιενάλε Βενετίας και από εκεί να περάσει στη Μανιφέστα και στην Μπιενάλε Βερολίνου, καθώς και σε μια συνεργασία με το New Museum της Νέας Υόρκης.

• Γιγαντιαία πρόκληση

Ο Τζόνι, γιος υπαλλήλου σε ένα εργοστάσιο που παρήγε μελάνη και μιας δασκάλας, δεν σπούδασε θεωρία τέχνης αλλά ιστορία και σημειολογία. Ανακάλυψε την τέχνη στην εφηβεία του και στα 19 του πήγε για πρώτη φορά στη Βενετία να δει την έκθεση. Είκοσι χρόνια μετά, έγινε το κεντρικό πρόσωπο της Μπιενάλε. Πώς του φαίνεται: «Προφανώς και δεν το περίμενα ότι θα συνέβαινε, αλλά τούτο δεν σημαίνει ότι δεν το ονειρευόμουν κιόλας. Νομίζω ότι δεν υπάρχει επιμελητής που να μη σκέφτεται ότι για μια φορά στη ζωή του θα ήθελε να ζήσει κάτι τέτοιο. Οπωσδήποτε είναι μια γιγαντιαία πρόκληση, με αφάνταστο όγκο δουλειάς μέσα στο πολύ μικρό χρονικό διάστημα των 14 μηνών, με σφιχτό προϋπολογισμό, άπειρα πράγματα που μπορούν να πάνε στραβά. Ολοι, λ.χ., σκέφτονται ότι ανέλαβα το επιμελητικό μέρος, αλλά ξεχνούν ότι μέσα στα καθήκοντά μου ήταν να αναζητούμε χορηγούς, να έχω διοικητικές ευθύνες κ.λπ. Από την άλλη μεριά, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη έκθεση στον κόσμο, η Μπιενάλε Βενετίας προσφέρεται για να δοκιμάσει κανείς νέα πράγματα, να εισαγάγει νέα κόνσεπτ και αυτό ελπίζω ότι προσπάθησα να πετύχω».

Η φετινή διοργάνωση συμπίπτει με την τεράστια οικονομική ύφεση που ταλανίζει τη Γηραιά Ηπειρο. Και μπορεί ορισμένοι να θεωρούν την Μπιενάλε «τα Ηνωμένα Εθνη της τέχνης», δεδομένης της συμμετοχής εκατοντάδων χωρών, άλλοι όμως πιστεύουν ότι λειτουργεί ως χρηματιστήριο, ανεβοκατεβάζοντας τις τιμές των καλλιτεχνών, σε μια περίοδο που οι ισχυροί συλλέκτες και οι έμποροι τέχνης βρίσκονται στο στόχαστρο. Ο Τζόνι, εμπνεόμενος από το Εγκυκλοπαιδικό Παλάτι –μια μακέτα που έφτιαξε ο Ιταλοαμερικανός αυτοδίδακτος καλλιτέχνης Μαρίνο Αουρίτι τη δεκαετία του 1950, πιστεύοντας ότι θα σχεδίαζε ένα κτίριο που θα φιλοξενούσε όλα τα επιτεύγματα της ανθρώπινης γνώσης– αποφάσισε να δώσει χώρο και σε καλλιτέχνες που δεν έχουν σχέση με το σύστημα της αγοράς της τέχνης. «Με ενδιέφερε να βρω μια ισορροπία πρόκλησης. Αλλωστε, στην ιστορία των Μπιενάλε, πολλές διοργανώσεις είχαν έργα από καλλιτέχνες που ήταν εκτός κυκλωμάτων, ήταν αυτοδίδακτοι κ.λπ., συνεπώς δεν εισήγαγα κάτι καινούργιο επιλέγοντας έργα ανθρώπων που είναι στη φυλακή ή σε ιδρύματα, απλώς επανέφερα κάτι που είχαμε ξεχάσει τα τελευταία χρόνια. Οταν κάνεις μια τόσο μεγάλη έκθεση, δεν μπορείς να κινηθείς με έναν κατάλογο φίλων σου καλλιτεχνών ή ανθρώπων που γνωρίζεις. Πρέπει να ανοιχτείς, να αφουγκραστείς, να ρισκάρεις, να βρεις νέους εικαστικούς. Μισό εκατομμύριο θεατές –τόσοι περνούν μέσα σε τέσσερις μήνες το κατώφλι της Μπιενάλε– έχουν απαιτήσεις, περιμένουν να δουν μια αφήγηση, τι συμβαίνει στον κόσμο».

• Δουλειά αντί για κλάψα

Τελικά, ποιο ήταν το μήνυμα που εξέπεμψε η επιλογή των έργων από τον Τζόνι; «Νομίζω ότι είναι μια μανία των δημοσιογράφων να αναζητούν μηνύματα. Οι εκθέσεις δεν δίνουν απαντήσεις. Θέτουν ερωτήσεις και αν είναι όντως καλές εκθέσεις, τότε θέτουν και τα σωστά ερωτήματα. Αυτά που με βασάνιζαν εμένα προσωπικά ήταν δύο: ποιοι τελικά έχουν πρόσβαση σε μια έκθεση σαν την Μπιενάλε; Ποιους μπορεί να συμπεριλάβει; Πρέπει να πληρούν κάποια κριτήρια, που δεν αφορούν μόνο την τέχνη, αλλά και τη χώρα καταγωγής, τη σχέση με την αγορά; Κοντολογίς, ποιος είναι εντός και ποιος εκτός.

Δεύτερον, με απασχολούσε πώς σε μια εποχή όπου ο κόσμος βομβαρδίζεται από εικόνες, μπορεί κανείς να φτιάξει μια έκθεση ερεθιστική για τον αμφιβληστροειδή, με θέματα όμως που να έχουν νόημα και βάθος. Κατανοώ ότι ζούμε σε μια περίοδο που όλοι ασχολούνται με ζητήματα οικονομικά, όμως δεν ήθελα σε καμιά περίπτωση να υποχρεώσω καλλιτέχνες να εικονογραφήσουν την κρίση. Και ενδεχομένως να βρήκαν ορισμένοι την έκθεση πολιτική, αλλά η χροιά αυτή δεν αφορούσε την επικαιρότητα. Εστιαζόταν σε άλλες έννοιες, πιο ουσιαστικές. Ο δικός μου στόχος πάντως ήταν η τέχνη να νικήσει την ανησυχία για την οικονομική ανασφάλεια. Παράλληλα, το Εγκυκλοπαιδικό Παλάτι ήθελε να αναζωογονήσει στοιχεία που μας κληροδότησαν οι υπερρεαλιστές, τη μεταμορφωτική δύναμη των ονείρων», λέει ο Μασιμιλιάνο Τζόνι στην «Κ».

Και η αντιπάθεια προς το χρήμα, προς τους ισχυρούς της τέχνης, που κυριαρχεί τον τελευταίο καιρό; Το τέλος των καλλιτεχνών και επιμελητών σταρ; «Δεν νομίζω ότι υπάρχει τέτοιο φαινόμενο. Το ότι η τέχνη στρέφεται περισσότερο στην κοινότητα, τοπική ή παγκόσμια, και λιγότερο σε ορισμένες προσωπικότητες που μονοπωλούσαν το παιχνίδι, είναι τόσο παλιό όσο και η ίδια η εικαστική δημιουργία», υπογραμμίζει ο Ιταλός που μένει μόνιμα στη Νέα Υόρκη και δηλώνει ότι του άρεσε το ελληνικό περίπτερο με τον Στέφανο Τσιβόπουλο, ο οποίος έκανε τρία βίντεο για το πώς το χρήμα επηρεάζει τις ανθρώπινες σχέσεις. Η συνέντευξη κλείνει με το αγαπημένο σύνθημα του Τζόνι: «Είναι καλύτερο να δουλεύεις για να πραγματοποιήσεις κάτι, όσο δύσκολο και αν είναι, παρά να κλαψουρίζεις για το πόσο άσχημα είναι τα πράγματα. Στη ζωή μου, αυτό φροντίζω να κάνω πάντα...».