Ελ Γκρέκο, μοντέρνος 300 χρόνια νωρίτερα

Για τον «Ελληνα που έβλεπε μπροστά» η έκθεση της χρονιάς στη Γερμανία

• Aνταπόκριση από το Nτισελντορφ της Μαριας Pηγουτσου, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 20/5/2012

Χρειαζόταν μια καλή ιδέα για να πείσει κάποια από τα μεγαλύτερα μουσεία και συλλογές του κόσμου να του δανείσουν για κάμποσους μήνες μερικούς σπάνιους θησαυρούς τους. Ο Μπιτ Βίσμερ, διευθυντής του Mουσείου Kunstpalast στο Ντίσελντορφ, ορμώμενος από την αγάπη του για την ισπανική ζωγραφική, ζήτησε κάτι που ο ίδιος δεν είχε στο μουσείο του: Ελ Γκρέκο. Δεν θα αρκούσε όμως μόνο αυτό. Εκθέσεις για τον Ελ Γκρέκο έχουν γίνει πολλές, ενώ το 2014 συμπληρώνονται 400 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου ζωγράφου και με αφορμή αυτό το γεγονός θα διοργανωθούν ακόμα περισσότερες. Τα μουσεία και οι συλλογές θα χρειάζονταν λοιπόν έναν καλό λόγο για να αφήσουν τα πολύτιμα έργα τους να ταξιδέψουν στη Γερμανία. Ετσι ο Μπιτ Βίσμερ σκέφθηκε να παρουσιάσει την επιρροή του μεγάλου δασκάλου στη μοντέρνα τέχνη.

Αν και το θέμα έχει απασχολήσει εγχειρίδια και ιστορικούς της τέχνης, ωστόσο κανείς μέχρι σήμερα δεν είχε σκεφθεί να διοργανώσει μια ανάλογη έκθεση. Ο διευθυντής του Μουσείου Kunstpalast μιλώντας στην «Κ» δήλωσε: «Η όλη διοργάνωση έκρυβε δύο εκπλήξεις. Πρώτον, δεν υπήρξε ποτέ μια έκθεση αφιερωμένη αποκλειστικά στον Ελ Γκρέκο. Για εμάς ήταν πραγματικά μια έκπληξη διότι πριν από 100 χρόνια υπήρχε εδώ μια μανία με τον Ελ Γκρέκο. Το δεύτερο ήταν ότι ο Ελ Γκρέκο και ο μοντερνισμός ήταν θέμα που απασχόλησε κατά καιρούς την ιστορία της τέχνης. Δεν είχε γίνει ποτέ όμως μέχρι σήμερα μια έκθεση».

Το 2008 επισκέφθηκε το Πράντο στη Μαδρίτη και η ιδέα του έγινε δεκτή με ενθουσιασμό. Ακολούθησαν πολλά ταξίδια ακόμα, και κατάφερε τελικά να συγκεντρώσει 41 έργα του Ελ Γκρέκο και 110 πίνακες, γλυπτά και σχέδια 32 μοντέρνων ζωγράφων από Σεζάν, Μπέκμαν, Ντελονέ, Μαρκ έως Πικάσο, Κοκόσκα, Σίλε, Λέμπρουκ και πολλούς άλλους. Σε δύο τεράστιες ψηλοτάβανες αίθουσες και πάνω στους φρεσκοβαμμένους γκρι τοίχους παρουσιάζονται κατά τρόπο αριστουργηματικό μερικά από τα γνωστότερα έργα του Ελ Γκρέκο. Αντιπαραβαλλόμενα με τα έργα των μοντέρνων συναδέλφων του, των αρχών του εικοστού αιώνα, ξαφνιάζουν με τη δύναμή τους, με τη σύγχρονη ματιά τους, την ελευθερία της χειρονομίας, τη λιτότητα των μέσων. Ο ξεχασμένος για περίπου 300 χρόνια καλλιτέχνης ανακαλύφθηκε και πάλι στις αρχές του εικοστού αιώνα στη Γερμανία, για να περάσει αργότερα ακόμα μία φορά στην αφάνεια λόγω των μεγάλων πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων.

Νέα ανακάλυψη

«Αυτή την ανατριχίλα ψάχνουμε και εμείς», τόνιζε ο Γερμανός συγγραφέας και ιστορικός τέχνης Γιούλιους Μάγερ Γκρέφε, το 1910, ο οποίος κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Ισπανία ανακάλυψε τον Ελ Γκρέκο, ενθουσιάστηκε και σύστησε στους Γερμανούς καλλιτέχνες το έργο του. Το 1911, παρουσιάστηκαν στο Μόναχο κάποια έργα του Ελ Γκρέκο, τα οποία ανήκαν στη συλλογή του Ούγγρου Marczell von Nemes και, ένα χρόνο αργότερα, έργα του παρουσιάστηκαν στο Ντίσελντορφ αλλά και στην Κολωνία. Ετσι, σπουδαίες πρωτοποριακές ομάδες της εποχής όπως ο «Γαλάζιος καβαλάρης», αλλά και σπουδαίοι ζωγράφοι όπως ο Πικάσο, βρήκαν έναν πρόδρομο του μοντερνισμού που τόσο χρειάζονταν. Και τον έβαλαν στην ίδια θέση με τον Σεζάν και τον Βαν Γκογκ.

«Θέλουμε να καταδείξουμε με κάθε τρόπο την περίπτωση Ελ Γκρέκο. Η ανάδειξή του συνδέεται στενά με την ανάπτυξη των νέων ιδεών μας για την τέχνη», έγραφε ο σπουδαίος Γερμανός εξπρεσιονιστής ζωγράφος Φραντζ Μαρκ.

Και ο Μπιτ Βίσμερ θέλησε να μας τονίσει τους λόγους που ο Ελ Γκρέκο ήταν σημαντικός για τους μοντέρνους καλλιτέχνες: «Ο Ελ Γκρέκο ήταν μοντέρνος όσον αφορά τη φόρμα, το χρώμα όπως δεν το γνώριζε κανείς μέχρι τότε, τις μακριές φιγούρες. Για τους μοντέρνους καλλιτέχνες όμως ήταν σημαντικός, όπως και για όσους ήθελαν να ζωγραφίσουν θρησκευτικά θέματα. Εδινε δηλαδή μια απάντηση για το πώς μπορεί να ζωγραφίσει κανείς με μοντέρνο τρόπο θρησκευτικά θέματα. Και το τρίτο και εξίσου σημαντικό είναι ότι πολλοί καλλιτέχνες ταυτίζονταν μαζί του. Ο Ελ Γκρέκο ήταν διαφορετικός όσο ζούσε και μετά, για περίπου 300 χρόνια, ξεχάστηκε».

Διθυραμβικές κριτικές και ουρές στα ταμεία

Στην έκθεση στο Ντίσελντορφ είναι πραγματικά εντυπωσιακό να βλέπει κανείς πόσο επηρέασε ο Ελ Γκρέκο τους μοντέρνους συναδέλφους του. Η τελευταία φάση της ζωής και δημιουργίας του Ελ Γκρέκο θεωρείται και η πιο «μοντέρνα».

Διόλου τυχαίο το γεγονός ότι επελέγη «Ο Λαοκόων» ως το κεντρικό μοτίβο της έκθεσης. Ενα έργο που ζωγράφισε ο Ελ Γκρέκο ανάμεσα στο 1610 και το 1614. Πρόκειται για τον μύθο του σοφού ιερέα του Απόλλωνα που προσπάθησε να προειδοποιήσει τους Τρώες να μη δεχθούν ως δώρο τον Δούρειο Ιππο.

Στον πίνακα του Ελ Γκρέκο, ζωγραφισμένη στο βάθος δεν βρίσκεται η Τροία αλλά το Τολέδο. Οι ιστορικοί τέχνης υποθέτουν πως ο καλλιτέχνης θέλησε να βάλει το Τολέδο στη θέση της Τροίας υπονοώντας πως «Λαοκόων» ήταν ο επίσκοπος Carranza, εις βάρος του οποίου είχε γίνει μια αδικία. Το συγκεκριμένο έργο θεωρείται από τα σπουδαιότερα της έκθεσης και ανήκει σήμερα στη Νational Gallery of Art της Ουάσιγκτον.

Τέσσερα χρόνια

Για την πραγματοποίηση της έκθεσης «Ο Ελ Γκρέκο και ο Μοντερνισμός» χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια προετοιμασίας και λιγότερα από 3,5 εκατ. ευρώ. Το ακριβές ποσό δεν θέλησε πάντως να μας το πει ο διευθυντής του μουσείου. Το σημαντικότερο μέρος των εξόδων κάλυψε πάντως ο δήμος του Ντίσελντορφ. Στη Γερμανία τα σχόλια του Τύπου είναι διθυραμβικά. Στην έκθεση έχουν αναφερθεί όλες οι μεγάλες εφημερίδες και περιοδικά, από τον Spiegel μέχρι τη S­ddeutsche Zeitung. Ακόμα και η Bild την αποκάλεσε «έκθεση της χρονιάς στη Γερμανία». Ενδεικτικά να αναφέρουμε μόνο κάποιους τίτλους: «Ο Ελληνας που έβλεπε μπροστά», «Ο Ελ Γκρέκο στο Ντίσελντορφ – Κόλαση και Εκσταση», «Ο Ελ Γκρέκο προσελκύει τα πλήθη», «Η πρώτη έκθεση Ελ Γκρέκο στη Γερμανία».

Οσο για τον κόσμο, σχηματίζονται τεράστιες ουρές στα ταμεία. Μόνο το πρώτο Σαββατοκύριακο που ξεκίνησε η έκθεση 6.500 άνθρωποι την επισκέφθηκαν, ενώ λίγες μέρες πριν αρχίσει, υπήρχαν κρατήσεις για περίπου 800 ομαδικές ξεναγήσεις.

Εν τω μεταξύ, από 21-23 Ιουνίου διοργανώνεται ένα διεθνές συμπόσιο με τον τίτλο «Ο Ελ Γκρέκο και η διαμάχη γύρω από τον Μοντερνισμό: γόνιμες παρεξηγήσεις και αντιφάσεις στη γερμανική πρόσληψή του ανάμεσα στα 1888 και 1939». Την πανηγυρική ομιλία για την έναρξη του συμποσίου θα εκφωνήσει ο Νίκος Χατζηνικολάου, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης.

Η έκθεση τελεί υπό την αιγίδα του Ισπανού βασιλιά Χουάν Κάρλος και του νέου Γερμανού ομοσπονδιακού προέδρου Γιόαχιμ Γκάουκ και θα διαρκέσει μέχρι τις 12 Αυγούστου.