Ο Χανς Χόλμπαϊν ο νεότερος (Hans Holbein der Jüngere, 1497 - μεταξύ 7 Οκτωβρίου και 29 Νοεμβρίου 1543) ήταν Γερμανός ζωγράφος, σχεδιαστής και χαράκτης της Αναγέννησης. Θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους προσωπογράφους του 16ου αιώνα. Επίσης φιλοτέχνησε έργα θρησκευτικού περιεχομένου, σάτιρας και μεταρρυθμιστικής προπαγάνδας, ενώ σπουδαία ήταν και η συνεισφορά του στο σχεδιασμό βιβλίων. Αναφέρεται ως «ο νεότερος» ώστε να διακρίνεται από τον πατέρα του, Χανς Χόλμπαϊν τον πρεσβύτερο, διακεκριμένο ζωγράφο της Ύστερης Γοτθικής τεχνοτροπίας.
Γεννημένος στο Άουγκσμπουργκ, ο Χόλμπαϊν εργάστηκε κυρίως στη Βασιλεία κατά τα πρώτα χρόνια της καριέρας του. Αρχικά ζωγράφιζε τοιχογραφίες και θρησκευτικά έργα, ενώ παράλληλα σχεδίαζε υαλογραφίες και έντυπα βιβλία. Αναλάμβανε, ακόμη, πορτραίτα, κάνοντας αίσθηση διεθνώς με προσωπογραφίες του Έρασμου, ουμανιστή φιλοσόφου από το Ρόττερνταμ.
Όταν η Μεταρρύθμιση έφτασε στη Βασίλεια, ο Χόλμπαϊν εργάστηκε για πελάτες και από τις δύο αντιμαχόμενες θρησκευτικές παρατάξεις. Η μέχρι τότε γοτθική τεχνοτροπία του εμπλουτίστηκε από νέες καλλιτεχνικές τάσεις στην Ιταλία, τη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες, καθώς και από τον Αναγεννησιακό Ουμανισμό. Το αποτέλεσμα ήταν μια μικτή αισθητική καθαρά προσωπικού χαρακτήρα.
Ο Χόλμπαϊν ταξίδεψε στην Αγγλία το 1526 αναζητώντας εργασία, με συστατική επιστολή από τον Έρασμο. Έγινε δεκτός στον ουμανιστικό κύκλο του Τόμας Μορ, όπου και γρήγορα έγινε διάσημος. Μετά από νέα τετραετή παραμονή στη Βασιλεία, συνέχισε τη δραστηριότητά του στην Αγγλία το 1532. Αυτή τη φορά εργάστηκε για δύο χρηματοδότες, την Άννα Μπολέυν και τον Τόμας Κρόμγουελ. Το 1535, είχε εξελιχθεί σε Βασιλικό Ζωγράφο στην αυλή του Ερρίκου Η' της Αγγλίας. Από τη θέση αυτή, σχεδίασε όχι μόνο πορτραίτα και εορταστικές διακοσμήσεις, αλλά και κοσμήματα, πιάτα και άλλα πολυτελή αντικείμενα. Τα πορτραίτα του της βασιλικής οικογένειας και διάφορων ευγενών αποτελούν ζωντανή ανάμνηση μιας λαμπρής αυλής στη βαρυσήμαντη εποχή που ο Ερρίκος εδραίωνε την κυριαρχία του πάνω στην Εκκλησία της Αγγλίας.
Η τέχνη του Χόλμπαϊν εκτιμήθηκε από νωρίς στην καριέρα του. Ο Γάλλος ποιητής και μεταρρυθμιστής Νικολά Μπουρμπόν (περίπου 1503-1550) τον αποκάλεσε «Απελλή της εποχής μας», ένα χαρακτηριστικό δείγμα αναγνώρισης από τους συγχρόνους του. Ο Χόλμπαϊν επίσης έχει περιγραφεί ως φαινόμενο που συνέβη μοναχά μια φορά στην ιστορία της τέχνης, καθώς δεν δημιούργησε σχολή. Μετά το θάνατό του, ορισμένα από τα έργα του χάθηκαν, αλλά τα περισσότερα μπήκαν σε συλλογές και μέχρι το 19ο αιώνα είχε αναγνωριστεί ως ένας από τους μεγάλους δεξιοτέχνες της προσωπογραφίας. Πρόσφατες εκθέσεις τόνισαν την ποικιλομορφία στο έργο του. Αφιέρωσε την ενεργητικότητά του σε σχέδια που κυμαίνονται από περίτεχνα κοσμήματα μέχρι μνημειώδεις τοιχογραφίες. Η τέχνη του Χόλμπαϊν έχει αποκαλεστεί ρεαλιστική, καθώς σχεδίαζε και ζωγράφιζε με σπάνια ακρίβεια. Τα πορτραίτα του ήταν φημισμένα στην εποχή τους για την ομοιότητα με τα πραγματικά πρόσωπα και είναι μέσα από τα μάτια του Χόλμπαϊν που πολλές διάσημες μορφές των ημερών του, όπως ο Έρασμος και ο Μορ, εξακολουθούν «να παίρνουν εικόνα».
Ο Χόλμπαϊν, ωστόσο, δεν ήταν ποτέ ικανοποιημένος απλώς με την εξωτερική εμφάνιση. Ενσωμάτωνε στρώματα συμβολισμού, αλληγορίας και παράδοξου στην τέχνη του, που εξακολουθούν να γοητεύουν τους μελετητές. Σύμφωνα με την άποψη του ιστορικού τέχνης Έλλις Γουότερχαους (1905-1985), οι προσωπογραφίες του «παραμένουν αξεπέραστες για τη σιγουριά και την οικονομία της δήλωσης, τη διείσδυση στο χαρακτήρα και ένα συνδυασμένο πλούτο στην καθαρότητα της τεχνοτροπίας».
Αρχές σταδιοδρομίας
«Πορτραίτο της Dorothea Meyer» (1516), Μουσείο Τέχνης, Βασιλεία.
Ο Χόλμπαϊν γεννήθηκε στην ελεύθερη αυτοκρατορική πόλη του Άουγκσμπουργκ κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 1497-98.[α] Ήταν γιος του ζωγράφου και σχεδιαστή Χανς Χόλμπαϊν του πρεσβύτερου, του οποίου και ακολούθησε το επάγγελμα από κοινού με το μεγαλύτερο αδελφό του, τον Αμβρόσιο. Ο Χόλμπαϊν ο πρεσβύτερος διατηρούσε ένα μεγάλο και πολυσύχναστο εργαστήριο στο Άουγκσμπουργκ, όπου βοηθούσε ορισμένες φορές και ο αδερφός του και επίσης ζωγράφος, Σιγισμούνδος.
«Η Καλόγρια», χαρακτικό από τη σειρά «ο Χορός του Θανάτου» (Νο.24), Βασιλεία
Μέχρι το 1515, o Χανς και ο Αμβρόσιος μετακόμισαν ως πλανόδιοι καλλιτέχνες στην πόλη της Βασιλείας, κέντρο μάθησης αλλά και της τέχνης της χαρακτικής.[β] Εκεί μαθήτευσαν κοντά στον εξέχοντα ζωγράφο της πόλης, τον Χανς Χέρμπστερ[γ]. Τα αδέρφια βρήκαν εργασία στην πόλη ως σχεδιαστές ξυλογραφιών και κόφτες μετάλλων για τυπογράφους. Το 1515, ο κήρυκας και θεολόγος Όσβαλντ Μυκόνιους (1488-1552) τους προσκάλεσε να προσθέσουν σχέδια με μελάνι στο περιθώριο ενός αντιγράφου του έργου «Μωρίας Εγκώμιον» του ουμανιστή λογίου Έρασμου (1466-1536) από την πόλη του Ρότερνταμ.[δ] Τα σχέδια αποτελούν πρώιμη απόδειξη της ευστροφίας και της ουμανιστικής εκπαίδευσης του Χόλμπαϊν. Τα άλλα του νεανικά έργα, περιλαμβανομένου του διπλού πορτραίτου του δημάρχου της Βασιλείας, Jakob Meyer zum Hasen και της συζύγου του Δωροθέας, ακολουθούν το στυλ του πατέρα του.[ε]
Το 1517, πατέρας και γιος ξεκινούν ένα κοινό έργο στη Λουκέρνη, ζωγραφίζοντας εσωτερικές και εξωτερικές τοιχογραφίες για τον έμπορο Jakob von Hertenstein.[στ] Ενώ βρισκόταν στη Λουκέρνη ο Χόλμπαϊν επίσης σχεδίαζε προσχέδια για υαλογραφίες. Τα αρχεία της πόλης μαρτυρούν πως στις 10 Δεκεμβρίου 1517, έλαβε πρόστιμο για πέντε λίβρες επειδή ξεκίνησε καυγά σε δημόσιο χώρο με έναν χρυσοχόο που ονομαζόταν Κάσπαρ, ο οποίος τιμωρήθηκε επίσης με το ίδιο ποσό.[ζ] Το χειμώνα εκείνο, ο Χόλμπαϊν επισκέφτηκε πιθανώς τη Βόρεια Ιταλία, αν και δεν διασώζεται κανένα αποδεικτικό στοιχείο του ταξιδιού. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν πως εκεί μελέτησε τις τοιχογραφίες μεγάλων καλλιτεχνών της περιοχής, όπως ο Αντρέα Μαντένια, προτού επιστρέψει στη Λουκέρνη.[η] Κάλυψε δύο επιφάνειες στην οικία του Hertenstein με αντίγραφα έργων του Μαντένια, συμπεριλαμβανομένων των «Θριάμβων του Καίσαρα».[θ]
«Πορτραίτο του λογίου Έρασμου από το Ρότερνταμ» (1523), λάδι και τέμπερα σε καμβά, Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο, δάνειο από το Κάστρο Λόνγκφορντ.
Το 1519, ο Χόλμπαϊν μετακόμισε πίσω στη Βασιλεία. Τα ίχνη του αδερφού του χάνονται την περίοδο αυτή και η επικρατούσα υπόθεση είναι πως απεβίωσε.[ι] Ο Χόλμπαϊν ανέκτησε τη θέση του στους καλλιτεχνικούς κύκλους της πόλης, διατηρώντας ένα σταθερά απασχολημένο εργαστήριο. Εισήλθε στη συντεχνία των ζωγράφων και έλαβε τα δικαιώματα δημότη της πόλης. Παντρεύτηκε την Έλσμπεθ Σμιντ, μια χήρα ελάχιστα μεγαλύτερη από εκείνον, η οποία μεγάλωνε ήδη ένα βρέφος, το Φράντζ, και διατηρούσε το βυρσοδεψείο του αποθανόντος συζύγου της. Χάρισε στον Χόλμπαϊν επίσης ένα γιο, το Φίλιπ, κατά τον πρώτο χρόνο του γάμου τους.
«Ένα Νεκροταφείο», χαρακτικό από τη σειρά «ο Χορός του Θανάτου» (Νο.5), Βασιλεία.
Ο Χόλμπαϊν υπήρξε παραγωγικός κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής στη Βασιλεία, η οποία συνέπεσε με την άφιξη του Λουθηρανισμού στην πόλη. Ανέλαβε ένα σύνολο σημαντικών έργων, όπως οι εξωτερικές τοιχογραφίες του Οίκου του Χορού και οι εσωτερικές τοιχογραφίες της αίθουσας συνεδριάσεων του Δημαρχείου της πόλης. Για τις πρώτες μαθαίνουμε από τα προπαρασκευαστικά τους σχέδια.[ια] Από εκείνες του Δημαρχείου σώζονται μόνο κακοδιατηρημένα τμήματα.[ιβ] Ο Χόλμπαϊν επίσης φιλοτέχνησε μια σειρά από θρησκευτικούς πίνακες, καθώς και σχέδια για υαλογραφίες.[ιγ] Σε μια επαναστατική για την εικονογράφηση βιβλίων περίοδο, εργάστηκε για τον εκδότη Johann Froben. Στα χαρακτικά της περιόδου αυτής συναντούμε το «Χορό του Θανάτου»,[ιδ] τις «Εικόνες» (με θέματα από την Παλαιά Διαθήκη) [ιε] και τη σελίδα που έφερε τον τίτλο της Βίβλου του Μαρτίνου Λούθηρου.[ιστ] Μέσω της χαρακτικής, ο Χόλμπαϊν απέκτησε πιο εκλεπτυσμένη αντίληψη των τεχνικών απόδοσης της έκφρασης και του χώρου.
Ο καλλιτέχνης ασχολήθηκε στη Βασιλεία επίσης με αναμνηστικά πορτραίτα, ανάμεσα στα οποία και το διπλό πορτραίτο των Jakob και Dorothea Meyer, και, το 1519, εκείνο του νεαρού ακαδημαϊκού Boniface Amerbach. Σύμφωνα με τον ιστορικό της τέχνης Πωλ Γκανζ, το πορτραίτο του Amerbach σηματοδοτεί μια πρόοδο στην τεχνική του, κυρίως με τη χρήστη αδιάσπαστων χρωμάτων. Για τον Meyer ζωγράφισε ένα ρετάμπλ με την Παναγία, το οποίο και περιελάμβανε πορτραίτα του δωρητή, της συζύγου και της κόρης του.[ιζ] Το 1523, ο Χόλμπαϊν ζωγράφισε τα πρώτα του πορτραίτα του εξέχοντος λογίου της Αναγέννησης, Έρασμου, που απαιτούσαν πιστότητα προκειμένου ο τελευταίος να τα στείλει σε φίλους και θαυμαστές του σε ολόκληρη την Ευρώπη.[ιη] Αυτά κατέστησαν τον Χόλμπαϊν καλλιτέχνη διεθνούς εμβέλειας. Επισκέφτηκε τη Γαλλία το 1524, πιθανώς σε αναζήτηση δουλειάς στην αυλή του Φραγκίσκου Α'. Όταν αποφάσισε να κάνει το ίδιο στην Αγγλία το 1526, ο Έρασμος τον συνέστησε στο φίλο του, Τόμας Μορ, λόγιο και πολιτικό. «Οι τέχνες παγώνουν στο μέρος αυτό του κόσμου», έγραψε, «κι αυτός είναι ο μόνος τρόπος ώστε να αποκτήσει η Αγγλία μερικούς αγγέλους» .
Αγγλία, 1526–1528
«Λαίδη με ένα σκίουρο και ένα ψαρόνι» (1526-28), λάδι σε ξύλο βελανιδιάς, Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο.
«Πορτραίτο του Σερ Τόμας Μορ» (1527), λάδι και τέμπερα σε ξύλο βελανιδιάς, Συλλογή Φρικ, Νέα Υόρκη.
Ο Χόλμπαϊν, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του, πραγματοποίησε μια στάση στην Αμβέρσα. Εκεί αγόρασε καμβάδες από βελανιδιά και ίσως συνάντησε το ζωγράφο Quentin Matsys (1466-1569). Ο Σερ Τόμας Μορ τον υποδέχτηκε στην Αγγλία και του εξασφάλισε ένα σύνολο παραγγελιών. «Ο ζωγράφος σου, αγαπητέ μου Έρασμε,» έγραψε, «είναι θαυμάσιος καλλιτέχνης». Ο Χόλμπαϊν φιλοτέχνησε μια διάσημη προσωπογραφία του Μορ, καθώς κι ένα πορτραίτο με το σύνολο της οικογένειάς του. Το ομαδικό αυτό πορτραίτο, πρωτότυπης σύλληψης, είναι σήμερα μελετήσιμο μόνο από ένα προπαρασκευαστικό σχέδιο καθώς και από αντίγραφα άλλων καλλιτεχνών. Σύμφωνα με τον ιστορικό τέχνης Andreas Beyer, «προσέφερε το πρελούδιο ενός είδους που δε γνώρισε πραγματική αποδοχή παρά μέσω της δανέζικης ζωγραφικής του 17ου αιώνα».
Κατά την πρώτη παραμονή του στην Αγγλία, ο Χόλμπαϊν εργάστηκε κυρίως για έναν κύκλο ουμανιστών που διατηρούσαν σχέσεις με τον Έρασμο. Ανάμεσα στις παραγγελιοδόχους του συναντούμε τον Γουίλιαμ Γουόρχαμ (περ.1450-1532), Αρχιεπίσκοπο του Καντέρμπουρυ, ο οποίος είχε στην κατοχή του ένα από τα πορτραίτα του Έρασμου που είχε στο παρελθόν δημιουργήσει ο Χόλμπαϊν.[ιθ] Επίσης τον Βαυαρό αστρονόμο και μαθηματικό Nicholas Kratzer (1487-1550), ο οποίος εργαζόταν ως δάσκαλος για την οικογένεια του Μορ και του οποίου οι σημειώσεις διακρίνονται στο προπαρασκευαστικό σχέδιο της ομαδικής προσωπογραφίας της οικογένειας. Παρόλο που ο ζωγράφος δεν εργάστηκε για το βασιλιά κατά τη διάρκεια της διετούς αυτής παραμονής του στην Αγγλία, δημιούργησε πορτραίτα αυλικών, για παράδειγμα του Σερ Χένρι Γκίλντφορντ (1489-1532) και της συζύγου του Λαίδης Μαίρη,[κ] όπως και της Ανν Λόβελλ, τα χαρακτηριστικά της οποίας αναγνωρίστηκαν πρόσφατα στο έργο «Λαίδη με ένα σκίουρο και ένα ψαρόνι». Το Μάιο του 1527 ο καλλιτέχνης επίσης ζωγράφισε ένα πανόραμα της πολιορκίας της Τερουάν (Thérouanne) για την επίσκεψη πρεσβείας από τη Γαλλία. Από κοινού με τον Kratzer, επινόησαν ένα ταβάνι με πλανητικά σύμβολα, κάτω από το οποίο δείπνησαν οι επισκέπτες. Ο χρονικογράφος Έντουαρντ Χωλ (1498-1547) περιέγραψε το θέαμα ως απεικόνιση «ολόκληρης της Γης, περιτριγυρισμένης από τη θάλασσα, σαν χάρτη».
Βασιλεία, 1528–1532
Στις 29 Αυγούστου 1528, ο Χόλμπαϊν αγόρασε οίκημα στη Βασιλεία, στο St Johanns-Vorstadt. Υποθέτουμε πως επέστρεψε στην έδρα του προκειμένου να διατηρήσει την ιδιότητα του δημότη, καθώς είχε εξασφαλίσει άδεια διετούς απουσίας και μόνο. Έχοντας αυξήσει την προσωπική του περιουσία στην Αγγλία, αγόρασε και δεύτερο οίκημα το 1531. Κατά την περίοδο αυτή στη Βασιλεία, ζωγράφισε την «Οικογένεια του Καλλιτέχνη», που απεικονίζει την Έλσμπεθ, με τα δύο μεγαλύτερα παιδιά του ζεύγους, το Φίλιπ και την Κατερίνα, θυμίζοντας αμυδρά την Παρθένο με το Θείο Βρέφος και το Βαπτιστή. Ο ιστορικός της τέχνης Τζον Ρόουλαντς χαρακτηρίζει το έργο ως «ένα από τα συγκινητικότερα πορτραίτα στην ιστορία της τέχνης».
Η Βασιλεία πέρασε μια ταραγμένη περίοδο κατά τη διάρκεια της απουσίας του Χόλμπαϊν. Μεταρρυθμιστές, συνεπαρμένοι με τις ιδέες του Ζβίγγλιου (1484-1531), επεδείκνυαν εικονοκλαστική συμπεριφορά απαγορεύοντας τις εικόνες στους ναούς. Τον Απρίλιο του 1529, ο ελεύθερα σκεπτόμενος Έρασμος ένιωσε υποχρεωμένος να εγκαταλείψει το καταφύγιό του για το Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου. Οι εικονοκλάστες πιθανώς κατέστρεψαν ορισμένα από τα θρησκευτικά έργα του Χόλμπαϊν, ωστόσο οι λεπτομέρειες παραμένουν άγνωστες. Οι γνώσεις μας για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του Χόλμπαϊν είναι αποσπασματικές και ασαφείς. «Η θρησκευτική πλευρά των έργων ζωγραφικής του υπήρξε πάντα διφορούμενη», υποστηρίζει ο ιστορικός τέχνης Τζον Νορθ, «και έτσι παρέμεινε». Σύμφωνα με ένα μητρώο που δημιουργήθηκε ώστε να επιβεβαιωθεί πως όλοι οι εξέχοντες πολίτες ασπάζονταν τα νέα δόγματα: «ο Δάσκαλος Χανς Χόλμπαϊν, ο ζωγράφος, λέει πως πρέπει να είμαστε καλύτερα πληροφορημένοι για την (Αγία) Τράπεζα πριν την πλησιάσουμε». Το 1530, οι αρχές κάλεσαν το Χόλμπαϊν να δικαιολογήσει την απουσία του από τη λειτουργία των μεταρρυθμιστών. Λίγο αργότερα, ωστόσο, συμπεριλήφθη στον κατάλογο εκείνων «που δεν έχουν σοβαρές ενστάσεις και επιθυμούν να συνυπάρχουν με άλλος Χριστιανούς».
Ο Χόλμπαϊν εμφανώς διατήρησε την εύνοια που απολάμβανε και με το καινούριο καθεστώς. Το συμβούλιο των μεταρρυθμιστών του κατέβαλε το ποσό των 50 φλορινιών και του ανέθεσε να συνεχίσει τις τοιχογραφίες του Δημαρχείου. Ωστόσο επέλεξαν αυτή τη φορά θέματα από την Παλαιά Διαθήκη σε αντίθεση με το παρελθόν οπότε και είχε επιλέξει θέματα από την κλασική ιστορία και τις αλληγορίες. Οι τοιχογραφίες του «Ροβοάμ» και της «Συνάντησης ανάμεσα στο Σαούλ και το Σαμουήλ» είχαν απλούστερο σχέδιο σε σχέση με τις παλαιότερες. Την ίδια περίοδο ο Χόλμπαϊν εργάστηκε και για τους παραδοσιακούς του πελάτες. Ο παλαιός του εργοδότης Jakob Meyer του ανέθεσε να συμπληρώσει πρόσωπα και λεπτομέρειες στο οικογενειακό παρεκκλήσι που φιλοτέχνησε το 1526. Η τελευταία παραγγελία προς τον καλλιτέχνη την περίοδο αυτή ήταν η διακόσμηση της όψης δύο ρολογιών στην πύλη της πόλεως το 1531. Η έλλειψη χρηματοδοτών στη Βασιλεία οδήγησε ίσως στην απόφαση να επιστρέψει στην Αγγλία στις αρχές του επόμενου έτους.
Αγγλία, 1532–1540
Ο Χόλμπαϊν επέστρεψε στην Αγγλία σε μια εποχή όπου το πολιτικό και θρησκευτικό περιβάλλον άλλαζε με δραματικούς ρυθμούς. Το 1532 ο Ερρίκος ο Η' προετοιμαζόταν να λάβει διαζύγιο από την Αικατερίνη της Αραγωνίας και να παντρευτεί την Άννα Μπολέυν, αψηφώντας τον Πάπα. Ανάμεσα σε εκείνους που δήλωναν την αντίθεσή τους στις πράξεις του βασιλιά ήταν και ο παλαιός οικοδεσπότης και προστάτης, Σερ Τόμας Μορ, που παραιτήθηκε από Λόρδος Καγκελάριος το Μάιο του 1532. Κατά τα φαινόμενα ο Χόλμπαϊν κράτησε τις αποστάσεις του από τον κύκλο του Μορ στην παραμονή του αυτή, και, σύμφωνα με τον Έρασμο, «εξαπάτησε εκείνους στους οποίους είχε πάει με συστάσεις». Ο καλλιτέχνης βρήκε αυτή τη φορά εύνοια ανάμεσα στους ριζοσπαστικούς νέους κύκλους εξουσίας της οικογένειας Μπολέυν και του Τόμας Κρόμγουελ. Ο τελευταίος έγινε γραμματέας του βασιλέως το 1534, ελέγχοντας όλες τις πτυχές της διακυβέρνησης, συμπεριλαμβανομένης της καλλιτεχνικής προπαγάνδας. Ο Μορ εκτελέστηκε το 1535, όπως και ο Τζον Φίσερ, του οποίου το πορτραίτο είχε επίσης κατασκευάσει ο Χόλμπαϊν.
Οι παραγγελίες του Χόλμπαϊν στα πρώτα στάδια της δεύτερης παραμονής του στην Αγγλία περιλαμβάνουν πορτραίτα Λουθηρανών εμπόρων της Χανσεατικής Ένωσης. Οι έμποροι κατοικούσαν και συναλλάσσονταν στο Στίλγιαρντ (Steelyard), ένα σύμπλεγμα από αποθήκες, γραφεία και κατοικίες στη βόρεια όχθη του Τάμεση. Ο Χόλμπαϊν νοίκιασε ένα σπίτι στην κοντινή Μέιντεν Λέιν (Maiden Lane). Απεικόνισε ποικιλοτρόπως τους πελάτες του. Το πορτραίτο του Georg Gisze από το Γκντανσκ παρουσιάζει τον έμπορο να περιβάλλεται από εξαίσια ζωγραφισμένα σύμβολα της δουλειάς του. Το πορτραίτο του Derich Berck από την Κολωνία, από την άλλη, είναι κλασικά απλό, πιθανώς εμπνευσμένο από τον Τιτσιάνο. Για την έδρα της συντεχνίας στο Στίλγιαρντ ζωγράφισε δύο μνημειώδεις αλληγορίες, το «Θρίαμβο του Πλούτου» και το «Θρίαμβο της Φτώχειας», αμφότερα χαμένα σήμερα. Οι έμποροι παρήγγειλαν στον καλλιτέχνη μια απεικόνιση του Παρνασσού για την πομπή της παραμονής της στέψης της Άνν Μπολέυν στις 31 Μαΐου 1533.
Ο Χόλμπαϊν δημιούργησε τα πορτραίτα διάφορων αυλικών, γαιοκτημόνων και επισκεπτών κατά την εποχή αυτή. Το διασημότερο και ίσως το πιο αριστουργηματικό έργο της περιόδου ήταν «Οι Πρέσβεις». Αυτό το πορτραίτο σε φυσικό μέγεθος απεικονίζει το Ζαν ντε Ντιντεβίλ, πρέσβη του Φραγκίσκου Α' της Γαλλίας το 1533, και το Ζώρζ ντε Σελβ, επίσκοπο του Λαβώρ, που επισκέφτηκε το Λονδίνο την ίδια χρονιά. Στο έργο έχουν ενσωματωθεί σύμβολα και παράδοξα, συμπεριλαμβανομένου ενός παραμορφωμένου κρανίου. Σύμφωνα με τους μελετητές σε αυτά είναι κωδικοποιημένες αινιγματικές αναφορές στη μάθηση, τη θρησκεία, τη θνητότητα και την παραίσθηση, κατά την παράδοση της Βορειοευρωπαϊκής Αναγέννησης. Οι ιστορικοί της τέχνης, Oskar Bätschmann και Pascal Griener, υποστηρίζουν πως στον πίνακα «επιστήμες και τέχνες, αντικείμενα πολυτελείας και δόξας, αναμετρώνται με το μεγαλείο του Θανάτου».
Επιβεβαιωμένα πορτραίτα της Ανν Μπολέυν από τον Χόλμπαϊν δεν σώζονται σήμερα, ίσως επειδή η μνήμη της καταδιώχθηκε μετά την εκτέλεσή της για προδοσία, αιμομιξία και μοιχεία το 1536. Το ότι ο καλλιτέχνης εργάστηκε απευθείας για την Ανν και τον κύκλο της είναι, ωστόσο, ξεκάθαρο. Σχεδίασε ένα κύπελλο στο οποίο χάραξε ένα σχέδιο δικής της έμπνευσης με ένα γεράκι που στέκεται ανάμεσα σε τριαντάφυλλα, καθώς και κοσμήματα και βιβλία που συνδέονται με εκείνη. Επίσης σκιτσάρισε αρκετές γυναίκες από το περιβάλλον της, όπως την Τζέιν Πάρκερ, κουνιάδα της βασίλισσας. Την ίδια περίοδο, ο Χόλμπαϊν εργάστηκε για τον Τόμας Κρόμγουελ που εργαζόταν πυρετωδώς για τις μεταρρυθμίσεις του Ερρίκου. Ο Κρόμγουελ παρήγγειλε στο Χόλμπαϊν εικόνες σχετικές με τη Μεταρρύθμιση και τη βασιλεία, όπως μια σειρά από ξυλογραφίες που στρέφονταν κατά του κλήρου, και τη σελίδα που φιλοξενεί τον τίτλο της αγγλικής μετάφρασης της Βίβλου από τον Μάιλς Κόβερντεϊλ. Ο Ερρίκος ο Η' είχε παράλληλα ξεκινήσει ένα μεγαλειώδες πρόγραμμα χρηματοδότησης καλλιτεχνών. Οι προσπάθειές του να αποδώσει δόξα στον καινούριο του ρόλο ως Κεφαλή της Εκκλησίας κορυφώθηκε με την κατασκευή του Ανακτόρου Νόνσατς (Nonsuch Palace), που ξεκίνησε το 1538.
Δωροθέα, σύζυγος του Γιάκομπ Μάγερ, 1516, Βασιλεία, Kunstmuseum
Bonifacius Amerbach, 1519, Βασιλεία, Kunstmuseum
Ο Χριστός στον τάφο (και λεπτ.), 1521–22, Βασιλεία, Kunstmuseum
Ο Έρασμος του Ρόττερνταμ γράφων, 1523, Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου
Λαΐς η Κορινθία, 1526, Βασιλεία, Kunstmuseum
Ο έμπορος Georg Gisze, 1532, Βερολίνο, Πινακοθήκη
Thomas Cromwell , 1533, Νέα Υόρκη, Frick Collection
Φίλιππος Μελάγχθων, μικρογραφία, 1530–1535, Αννόβερο, Niedersächsisches Landesmuseum,
Οι πρεσβευτές, 1533, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη
Charles de Solier, άρχοντας de Morette, 1534 Δρέσδη, Πινακοθήκη των Παλαιών Δασκάλων
Ερρίκος Η΄, 1537, Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης
Σημειώσεις
α. Η ημερομηνία προκύπτει από την ηλικία που έχει σημειώσει ο πατέρας Χόλμπαϊν σε ένα πορτραίτο των γιων του.
β. Η Βασιλεία είχε συμμαχήσει από το 1501 με την Παλαιά Ελβετική Συμπολιτεία, μια ομάδα από καντόνια που αποσπάστηκαν από την αυτοκρατορική επιρροή. Πολλοί δημότες της πόλης, ωστόσο, παρέμεναν περήφανοι για τις σχέσεις τους με τον αυτοκρατορικό οίκο: η Μαντόννα που ο Χόλμπαϊν ζωγράφισε για τον Jakob Meyer, για παράδειγμα, φορά το αυτοκρατορικό στέμμα.
γ. Ο Χανς Χόλμπαϊν ο πρεσβύτερος και ο αδερφός του, Σιγισμούνδος, επίσης απομακρύνθηκαν από το Άουγκσμπουργκ περίπου την ίδια περίοδο, ωστόσο οι λόγοι της δυσαρέσκειας της οικογένειας με την πόλη δεν είναι γνωστοί.
δ. Για παράδειγμα: Ένας Λόγιος Τσαλαπατά ένα Καλάθι με Αυγά και Η Τρέλλα Παραιτείται από τον Άμβωνα.
ε. Δείτε: Πορτραίτο του Jakob Meyer και Πορτραίτο της Dorothea Meyer.
στ. Δείτε: Η Λέαινα ενωπίον των Δικαστών, σχέδιο για την τοιχογραφία Hertenstein.
ζ. Σε άλλη περίσταση, ο Χόλμπαϊν έλαβε πρόστιμο για τη συμμετοχή του σε καυγά με μαχαίρια.
η. Έχουν εκφραστεί αμφιβολίες για την παράδοση βάσει της οποίας ο Χόλμπαϊν επισκέφτηκε την Ιταλία, καθώς ο βιογράφος του καλλιτέχνη Karel van Mander (1548–1606) υποστήριξε πως ο καλλιτέχνης ποτέ δεν πήγε εκεί. Ο Peter Claussen, για παράδειγμα, υποστηρίζει πως τα ιταλικά μοτίβα στο έργο του Χόλμπαϊν ίσως και να προέρχονται από χαρακτικά, γλυπτά και άλλα έργα τέχνης που υπήρχαν στο Άουγκσμπουργκ. Από την άλλη, οι Bätschmann και Griener αναφέρονται σε ένα έγγραφο του 1538 στο οποίο οι αρχές της Βασιλείας έδωσαν στο Χόλμπαϊν άδεια να πουλήσει έργα του «στη Γαλλία, την Αγγλία, το Μιλάνο ή τις Κάτω Χώρες» ως αποδεικτικό στοιχείο του ταξιδιού του στο Μιλάνο, καθώς είναι γνωστό πως ταξίδεψε στα άλλα τρία μέρη που αναφέρονται.
θ. Ο Χόλμπαϊν εργάστηκε από χαρακτικά, αλλά οι Bätschmann και Griener υποστηρίζουν πως ο Hertenstein, που υποθετικά ζήτησε τα αντίγραφα αυτά, ίσως και να έστειλε στην Ιταλία τον καλλιτέχνη για να μελετήσει τα πρωτότυπα έργα.
ι. Ο Γουίλσον εκφράζει έντονη επιφύλαξη απέναντι στην εύκολη ερμηνεία πως ο Αμβρόσιος πέθανε, καθώς και άλλες ερμηνείες μπορούν να δοθούν για την απουσία του. Ωστόσο, μόνο ο Χανς Χόλμπαϊν διεκδίκησε την περιουσία του πατέρα τους όταν εκείνος απεβίωσε το 1524.
ια. Για παράδειγμα: Σχέδιο για την πρόσοψη του Οίκου του Χορού.
ιβ. Δείτε: Ο Σαμουήλ Καταριέται το Σαούλ και Η Ταπείνωση του Αυτοκράτορα Βαλεντινιανού από τον Σαπούρ, Βασιλιά της Περσίας (σχέδια για τις τοιχογραφίες του Δημαρχείου), και Ροβοάμ, τμήμα των τοιχογραφιών του Δημαρχείου.
ιγ. Για παράδειγμα: Υαλογραφίες για το Θείο Πάθος.
ιδ. Κύκλος έργων χαρακτικής «Ο Χορός του Θανάτου».
ιε. Δείτε: Έξι από τα χαρακτικά με τίτλο «Εικόνες».
ιστ. Δείτε: Σελίδα τίτλου της επανέκδοσης από τον Άνταμ Πέτρι της Μετάφρασης της Καινής Διαθήκης από το Λούθηρο.
ιζ. Αργότερα προσεθεσε το πορτραίτο της πρώτης συζύγου του Meyer, αφού επέστρεψε από το πρώτο ταξίδι του στην Αγγλία, όταν η ζήτηση για λατρευτικά θέματα είχε πέσει κατακόρυφα.
ιη. Πολλά αντίγραφα πορτραίτων του Έρασμου από τον Χόλμαϊν υπάρχουν, ωστόσο δεν είναι πάντοτε βέβαιο πως αποτελούν αναπαραγωγή από τον ίδιο τον καλλιτέχνη ή από το εργαστήριό του.
ιθ. Δείτε: Πορτραίτο του William Warham, Αρχιεπισκόπου του Καντέρμπουρυ.
κ. Δείτε: Πορτραίτο του Σερ Χένρυ Γκίλντφορντ και Πορτραίτο της Μαίρη, Λαίδης Γκίλντφορντ.
Bιβλιογραφία
- Armstrong, Alastair (2008). «Henry VIII: Authority, Nation and Religion 1509-1540», Edexcel, ISBN 9780435308100.
- Bätschmann, Oskar & Griener, Pascal (1997). «Hans Holbein», Λονδίνο: Reaktion Books, ISBN 9781861890405.
- Beyer, Andreas (2006). «The London Interlude: 1526–1528» στη συλλογή δοκιμίων «Hans Holbein the Younger: The Basel Years, 1515–1532», Müller, Μόναχο: Prestel, ISBN 9783791335803.
- Buck, Stephanie (1999). «Hans Holbein der Jungere (Masters of German art)», Κολωνία: Könemann, ISBN 9783829025836.
- Claussen, Peter (2006). «Holbein's Career between City and Court» στη συλλογή δοκιμίων «Hans Holbein the Younger: The Basel Years, 1515–1532», Müller, Μόναχο: Prestel, ISBN 9783791335803.
- Foister, Susan (2007). «Holbein in England», Λονδίνο: Tate, ISBN 9781854376459.
- Ganz, Paul (1956). «The Paintings of Hans Holbein: First Complete Edition», Λονδίνο: Phaidon, OCLC 2105129.
- Müller, Christian & Kemperdick, Stephan & Ainsworth, Maryan W. ... (2006). «Hans Holbein the Younger: The Basel Years, 1515–1532», Μόναχο: Prestel, ISBN 9783791335803.
- North, John (2004). «The Ambassadors' Secret: Holbein and the World of the Renaissance», Λονδίνο: Phoenix, ISBN 9781842126615.
- Rowlands, John (1985). «Holbein: The Paintings of Hans Holbein the Younger», Βοστώνη: David R. Godine, ISBN 9780879235789.
- Sander, Jochen (2006). «The Artistic Development of Hans Holbein the Younger as Panel Painter during his Basel Years» στη συλλογή δοκιμίων «Hans Holbein the Younger: The Basel Years, 1515–1532», Müller, Μόναχο: Prestel, ISBN 9783791335803.
- Strong, Roy (1981). «Holbein: The Complete Paintings», Λονδίνο: Granada, ISBN 9780586051443.
- Waterhouse, Ellis (1978). «Painting in Britain, 1530–1790». Λονδίνο: Penguin, ISBN 9780140561012.
- Wilson, Derek (2006). «Hans Holbein: Portrait of an Unknown Man», Λονδίνο: Pimlico, Revised Edition, ISBN 9781844139187.
- Zwingenberger, Jeanette (1999). «The Shadow of Death in the Work of Hans Holbein the Younger», Λονδίνο: Parkstone Press, ISBN 9781859954928.
