Οίκος υπεράνω υποψίας με πλαστά έργα

Δικαστική απόφαση δικαιώνει αγοραστή κίβδηλου πίνακα του Κ. Παρθένη

• Της Μαργαριτας Πουρναρα, Η Καθημερινή, 24/6/2012

Μετά το 2009, η οικονομική κρίση διέλυσε τη φούσκα στην ελληνική αγορά της τέχνης, η οποία γιγαντώθηκε στα απανωτά Greek Sales των μεγάλων οίκων του Λονδίνου. Τώρα, μια απόφαση-κόλαφος της ελληνικής Δικαιοσύνης βάζει το μαχαίρι ακόμα βαθύτερα, ανοίγοντας τον δρόμο για την εξάρθρωση κυκλωμάτων πλαστογραφίας, τα οποία τροφοδοτούσαν τους πλειστηριασμούς με κίβδηλα έργα. Στις 24 Μαΐου, το δικαστήριο δικαίωσε τον εφοπλιστή Διαμαντή Διαμαντίδη, ο οποίος είχε καταθέσει αγωγή εναντίον του οίκου Sotheby’s και των εκπροσώπων του, Κωνσταντίνου Φράγκου και Αλεξάντερ Ράσελ, ισχυριζόμενος ότι του πούλησαν δύο πλαστά έργα του Κωνσταντίνου Παρθένη. Η υπόθεση ήρθε στο φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά το 2008 ύστερα από δημοσιεύματα της «Κ».

Συγκεκριμένα, οι δικαστές του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών έκαναν δεκτή την αγωγή, κρίνοντας ως πλαστό το έργο «Παναγία με το Βρέφος», που πωλήθηκε από τους Sotheby’s αντί 950.000 ευρώ τον Νοέμβριο του 2007, τιμή-ρεκόρ για τον καλλιτέχνη. Για το δεύτερο έργο με τίτλο «Νεκρή Φύση μπροστά από την Ακρόπολη», το οποίο πωλήθηκε από τον ίδιο οίκο τον Νοέμβριο του 2006 αντί 674.500 ευρώ, οι δικαστές έκριναν ότι δεν έχουν την αρμοδιότητα να αποφασίσουν περί της πλαστότητας, καθώς ο ενάγων, κατά τη σύναψη σύμβασης της αγοράς, είχε υπογράψει ρήτρα για αρμοδιότητα των βρετανικών δικαστηρίων. Τους επόμενους μήνες θα υπάρξουν περαιτέρω εξελίξεις, καθώς έχει ήδη οριστεί τακτικός ανακριτής που διερευνά την υπόθεση, ενώ ασκήθηκε στον Κωνσταντίνο Φράγκο και τον Αλεξάντερ Ράσελ, ποινική δίωξη για απάτη σε βαθμό κακουργήματος.

Σπουδαίο ρόλο στην απόφαση του δικαστηρίου έπαιξε η πλήρης και πολυσέλιδη πραγματογνωμοσύνη της Εθνικής Πινακοθήκης, με την υπογραφή της ιστορικού τέχνης Ολγας Μετζαφού-Πολύζου. Εκεί αναφέρονται όλα τα στοιχεία που θα έπρεπε να οδηγήσουν έναν ειδικό -και εν προκειμένω τον Κωνσταντίνο Φράγκο- στο συμπέρασμα ότι το έργο είναι πλαστό. Οχι μόνον διότι δεν υπήρχαν βιβλιογραφικές αναφορές για τον πίνακα, αλλά και διότι η μακροσκοπική εξέταση δεν άφηνε περιθώρια αυθεντικότητας (από το γεγονός ότι το τελάρο είναι καινούργιο, δεν υπάρχουν επικαθήσεις, το λάδι δεν έχει διαποτίσει τη ζωγραφική επιφάνεια, όπως συμβαίνει μετά 80 χρόνια κ.ά.). Σύμφωνα με την κρίση του δικαστηρίου, ο ειδικός των Sotheby’s αντελήφθη την πλαστότητα καθότι όλα τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν μέρος της έρευνας που ο οίκος κάνει για κάθε έργο πριν το δημοπρατήσει. Ομως, αντί να το αποσύρει, το τοποθέτησε στην περίοπτη θέση του εξωφύλλου του καταλόγου της δημοπρασίας και με το έντυπο αυτό στα χέρια, επισκέφθηκε τον Διαμαντή Διαμαντίδη στην οικία του τελευταίου στο Λαγονήσι, πριν από τον επίμαχο πλειστηριασμό, όπου και του το εκθείασε δεόντως. Συνεπώς, το δικαστήριο έκρινε ότι ο Κων. Φράγκος ενήργησε με δόλο.

Ποιος είναι ο ιδιοκτήτης;

Πέραν αυτού, προέκυψαν και άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία κατά την εκδίκαση της υπόθεσης. Ως ιδιοκτήτες των έργων εμφανίζονται ο γκαλερίστας Ευστράτιος Φωτόπουλος και ο ιστορικός της τέχνης Δημήτρης Παλαιοκρασσάς, ο οποίος σήμερα είναι σύμβουλος του συλλέκτη και προέδρου του ΣΕΒ, Δημήτρη Δασκαλόπουλου, και οι δύο με συνεχές και ηχηρό «παρών» σε όλα τα Greek Sales. Στην απόφαση αναφέρεται πως στην περίπτωση του έργου «Παναγία με το Βρέφος», μαζί με τον Φωτόπουλο, συμβλήθηκε και η κόρη του Θεοδώρα, στην οποία δωρήθηκε το έργο από τον πατέρα της και αντίστοιχα αποδόθηκε σε αυτήν το τίμημα της πώλησης μετά τη δημοπρασία. Ομως, όχι μόνο τα άτομα αυτά δεν κλήθηκαν στο δικαστήριο, αλλά ούτε προσκομίσθηκε απόδειξη είσπραξης του τιμήματος, ούτε ένορκη βεβαίωση, ενώ στον κατάλογο, κάτω από το έργο, αναγράφετο «Property of a lady - London».

Πραγματογνωμοσύνη

Ενα άλλο σημαντικό ζήτημα έχει να κάνει με την πραγματογνωμοσύνη. Τα έργα εξετάστηκαν από την ερευνητική ομάδα Artgnomon και τις ιστορικούς τέχνης Θάλεια Οικονόμου και Νίκη Πατσουράκη, που διαβεβαίωσαν ότι τα έργα είναι πλαστά. Το ίδιο και η επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης Ολγα Μετζαφού-Πολύζου, συνεπικουρούμενη από άλλες δύο ιστορικούς τέχνης της ΕΠΜΑΣ, Ζήνα Καλούδη και Εφη Αγαθονίκου καθώς και τις συντηρήτριες Χριστίνα Καραδήμα και Αγνή Τερλεξή. Οι άνωθεν εμπειρογνώμονες διερεύνησαν την προέλευση, εξέτασαν το ύφος των έργων, ενώ έγιναν και εργαστηριακές αναλύσεις. Υπέρ της αυθεντικότητας των έργων κατέθεσε ο Μάνος Στεφανίδης, επίκουρος καθηγητής Ιστορίας Τέχνης του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος τα χαρακτήρισε έργα μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας και τμήμα της κληρονομιάς του υιού του καλλιτέχνη Νίκου Παρθένη. Το δικαστήριο αποφαίνεται ότι η πραγματογνωμοσύνη του Μ. Στεφανίδη κρίνεται λιγότερο πειστική σε σχέση με εκείνη της Πινακοθήκης. Οσον αφορά τη διαπίστωση του Μ. Στεφανίδη ότι το έργο ανήκε στην κληρονομιά του Νίκου Παρθένη, γιου του ζωγράφου, ο νομικός σύμβουλος της ΕΠΜΑΣ, Γιώργος Οικονομόπουλος, πραγματοποίησε έρευνα και διαπίστωσε ότι το έργο δεν υπάρχει στις απογραφές των κληρονομιών του Κωνσταντίνου και του Νικολάου Παρθένη, οι οποίες είναι κατατεθειμένες στο αρχείο της Πινακοθήκης.

Ο Μ. Στεφανίδης συμπεριέλαβε μάλιστα το έργο «Παναγία με το Βρέφος» ως εξώφυλλο του 10ου τόμου της β΄ έκδοσης (βελτιωμένη) της σειράς «Ελληνομουσείο» τον Μάιο του 2009, ένα χρόνο μετά την πώληση του έργου και αφού είχε ήδη ανακύψει η δικαστική αντιδικία. Αυτή ήταν και η μοναδική βιβλιογραφική αναφορά στον πίνακα, ενώ μέχρι και την πώλησή του, δεν είχε βρεθεί κανένα στοιχείο που να πιστοποιεί την ύπαρξή του. Στην απόφαση υπογραμμίζεται δε ότι «κατά την κρίση του δικαστηρίου, η δημοσίευση αυτή (στο «Ελληνομουσείο») έγινε προκειμένου να αξιοποιηθεί αποδεικτικά στην παρούσα δίκη». Κοντολογίς, ο Μάνος Στεφανίδης σκοπίμως, κατά το δικαστήριο, έκανε τη δημοσίευση με σκοπό να προσφέρει έτσι τη βιβλιογραφική αναφορά στο «Ελληνομουσείο» ως αποδεικτικό στοιχείο αυθεντικότητας, κατά την εκδίκαση της υπόθεσης.

• Ωρα για κάθαρση και αγωγές

Η «Κ» με σειρά δημοσιευμάτων της από το 2008 είχε αναφερθεί επανειλημμένως στην υπόθεση, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο δρούσαν οι εγχώριοι πλαστογράφοι, εντός και εκτός συνόρων, αλλά και στις πρακτικές των οίκων δημοπρασιών. Η απότομη πτώση του τζίρου αλλά και η αναμενόμενη επί τρία χρόνια εκδίκαση της υπόθεσης έκανε τα κυκλώματα των πλαστογράφων ν’ αποτραβηχτούν από τις δημοπρασίες. Ομως, η απόφαση του δικαστηρίου ανοίγει τον δρόμο σε όσους πιστεύουν ότι έχουν εξαπατηθεί, να διεκδικήσουν αποζημιώσεις από οίκους δημοπρασιών σε Ελλάδα ή εξωτερικό, γκαλερί και εμπόρους τέχνης.

Ενας συλλέκτης που θέλει να κρατήσει την ανωνυμία του, το θέτει πιο κυνικά: «Παλαιότερα, ακόμα και όταν ο αγοραστής είχε βάσιμες υποψίες πως είχε αποκτήσει ένα πλαστό έργο από δημοπρασίες του Λονδίνου, δεν κινούσε κάποια νομική διαδικασία. Περίμενε ένα – δύο χρόνια και το ξαναέβγαζε στο σφυρί σε διπλάσια τιμή. Σήμερα που η αγορά κατέρρευσε, θα δούμε και άλλους να μπαίνουν στον χορό των αγωγών, ένα χορό που ο Διαμαντής Διαμαντίδης δεν φοβήθηκε να σύρει πρώτος».